تربت جام

تُربَتِ جام (کوتاه:جام، به‌معنای: شهرِ آرامجای احمد جامی) مرکز شهرستان تربت جام و یکی از شهرهای کهن خراسان بزرگ است که اکنون در استان خراسان رضوی واقع شده‌است. نام کنونی شهر از تربت شیخ احمد جام برگرفته شده‌است. البته به گفته برخی از منابع، در زمان‌های گذشته از ارتفاعات اطراف، این شهر به شکل جام دیده می‌شده‌است. از این رو نام این شهر را تربت جام (سرزمین جام مانند) نامیدند. در طول تاریخ ناحیه کنونی شهرستان تربت جام و مرکز آن با نام پوژگان، بوزجان و جام نیز شناخته می‌شده‌است. امروزه شهر تربت جام و حومه با جمعیتی بالغ بر ۱۴۰ هزار نفر بعد از شهرهای نیشابور و سبزوار بزرگترین شهر در استان خراسان رضوی است. تربت جام از دیرباز طلایه دار عرفان و تصوف در خراسان کهن بوده اگر چه بسیاری به واسطه حضور دانشمندانی نظیر ابوالوفای بوزجانی این شهر رادر کنار نیشابور کهن مهد ریاضیات، نجوم و علم هندسه در خراسان بزرگ می‌دانستند.

?تاریخ

تربت جام از روزگاران کهن از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده‌است. اهمیت تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و بازرگانی آن، از سده ۳–۴ هـ. ق، نمایان گشته، و در زمان زندگی شیخ احمد جام (۴۴–۵۳۶ هـ. ق) یعنی سده‌های ۵ و ۶ ه‍. ق، شکوفا شده‌است. تربت جام در سده‌های ۷ و ۸ هـ. ق، هم‌زمان با یورش مغول‌ها و تیمور لنگ آسیب زیادی دید. تربت جام در دوران حکومت سلسله صفویه به ویژه شاه عباس بزرگ، اهمیت نظامی یافته و در آن، امنیت و آرامش برقرار بوده‌است. اما در اواخر این دوران و در زمان شاه سلطان حسین صفوی (۱۱۰۵–۱۱۳۵ هـ. ق) اوزبک‌ها و افغان‌ها به مرزهای شرقی ایران، از جمله ناحیه تربت جام، دست اندازی کردند. سرانجام سرداری از شرق ایران، به نام نادر قلی افشار برخاست و افغان‌ها را از ایران راند و خود در ۱۱۴۸ هـ. ق، پادشاه ایران شد.در زمان نادرشاه افشار، ایران بار دیگر توانمند شد و نه تنها مرزهای شرقی آن، از یورش اوزبک‌ها، افغان‌ها و ترکمن‌ها در امان ماند، بلکه به سال ۱۱۵۳ هـ. ق / ۱۷۴۰ م، آن سوی رود جیحون یا آمودریا و قلمرو اوزبک‌ها، یعنی خوارزم و بخارا هم مطیع نادر شاه و حکومت ایران شد. با درگذشت نادر شاه در سال ۱۱۶۰ هـ. ق، بار دیگر نا آرامی در خراسان آغاز گشت و تا اوایل سده ۱۳ هـ. ق، ادامه یافت. کریم خان زند، که در شیراز بر ایران حکومت می‌کرد، به احترام نادر شاه افشار، خراسان را هم چنان در دست فرزندان نادرشاه باقی گذاشت.

بعدها آقا محمد خان قاجار خراسان، از جمله تربت جام را، در ۱۲۱۰ هـ. ق گشود. فتحعلی شاه قاجار (۱۲۱۲–۱۲۵۰ هـ. ق) حقوق متحدان نخستین خویش، یعنی ترکمن‌ها که برای دستیابی به حکومت ایران، به قاجاریه کمک کرده بودند، نادیده گرفت و در نتیجه سرکشی ترکمان‌ها آغاز شد و در دوران ناصرالدین شاه (۱۲۶۴ – ۱۳۱۳ هـ. ق) شدت یافت و یکی از شوم‌ترین دوران‌های تاریخی را برای مردم خراسان، از جمله ناحیه تربت جام و دیگر شهرهای خراسان شرقی، پدیدآورد.

?مردم‌شناسی و فرهنگ

زبان اکثر مردم شهر فارسی است. مردم این شهر اکثرا اهل تسنن ومابقی شیعه هستند. این شهرستان از شمال به شهرستان سرخس، از غرب به شهرستان‌های فریمان، مشهد و تربت حیدریه، از جنوب به شهرستان تایباد و از شرق به افغانستان و ترکمنستان محدود است. مسیر مشهد - دوغارون از شهر تربت‌جام می‌گذرد که یکی از مسیرهای ارتباطی مهم از ایران به افغانستان می‌باشد. اقوام مختلفی در تربت‌جام زندگی می‌کنند که ترکمن‌ها، اعراب، مردمان هزاره، بلوچ‌ها و فارس‌ها از مهم‌ترین آن‌ها هستند.

در دهه ۵۰ و ۶۰ شمسی به واسطه جنگ و بحران‌های داخلی در کشور افغانستان تعدادی بسیاری زیادی از اتباع افغانی در تربت جام سکان گزیدند، به گونه‌ای که این شهر و نواحی اطرافش شاهد رشد ۱۹۸ درصدی شد. این امر در کنار ازدواج اتباع ایرانی و افعان سبب شد تا در سال‌های بعد ده‌ها هزار نفر بدون داشتن شناسنامه و تابعیت ایرانی در تربت جام اقامت نمایند. به همین سبب اگرچه بسیاری از آماری‌های رسمی جمعیت این شهرستان را ۲۶۰ هزار نفر ذکر نموده‌اند، لیکن جمعیت بلقوه این شهر بالغ بر ۴۰۰ هزار نفر تخمین زده شده‌است.

?صنایع دستی

صنایع دستی شهرستان تربت جام را قالی‌بافی، قالیچه‌بافی، کرباس‌بافی، حوله بافی پلاس‌بافی، جوالبافی، بافتن دستمال و چادرشب و ظروف سفالین تشکیل می‌دهد. از روزگار کهن صنعت قالی بافی در این شهرستان رواج داشته‌است و جنبه صادراتی دارد. دار قالی‌ها معمولاً در خانه‌ها برپا می‌شود و کارگاه‌های قالی بافی نیز در این شهرستان به فراوانی وجود دارند. قالی‌ها با طرح قالی مشهد در رنگ‌های لاکی، قرمز دانه و قهوه‌ای نیز به بازار عرضه می‌شود.

?کشاورزی

  تربت جام قطب تولید محصولات کشاورزی در شرق ایران است به گونه‌ای که بیشترین جمعیت افراد شاغل در این حوزه را در میان سایر شهرستان‌های استان خراسان رضوی دارد. با این وجود در سال‌های اخیر به دلیل عدم استفاده پایدار از منابع آبی موجود و کشت بی‌رویه و غیراصولی در کنار بحران خشکسالی و کاهش بارندگی؛ کشاورزی و اشتغال مبتنی بر آن با چالش‌های عدیده‌ای مواجه گشته‌است.

در تربت جام در حالی بیش از ۹۰ درصد آب مصرفی در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، که نزدیک به ۹۲ درصد این آب از منابع زیر زمینی تأمین می‌گردد. در حالی این شهرستان رتبه اول تولید محصولاتی نظیر خربزه، جو، گندم و بسیاری از صیفی جات را در سطح استان خراسان دارد، که منابع آبی آن بیش از پیش رو به اتمام است. با این وجود بسیاری از کشاورزان خورده کار به سمت تغییر در الگوهای کشت، با هدف افزایش بهره‌وری رفته‌اند. امروزه کشت زعفران، و پسته در مناطق مختلف تربت جام رو به افزایش است به گونه‌ای که این ناحیه تبدیل به یکی از قطب‌های تولید زعفران در کشور شده‌است. ترنجبین یا گزانگبین از دیگر محصولاتی کشاورزی است که بومی این منطقه می‌باشد و شهرت جهانی دارد.

?صنعت

در گذشته تنها چند کارخانه با تولید محدود در زمینه مواد غذایی در کنار کارخانه قند و آرد در بخش صنعت تربت جام وجود داشته‌است، لیکن در سال‌های اخیر با گسترش شهرک‌های صنعتی و استقرار صنایع مادر نظیر کارخانه سیمان و فراوری سیلیس چشم‌انداز صنعتی در این شهرستان روشن به نظر می‌رسد.

با این وجود به دلیل استقرار این صنایع در مناطق گردشگری و نزدیکی به مناطق مسکونی حضور آن‌ها با مخاطرات زیست‌محیطی همراه بوده‌است.

?جاذبه های دیدنی

?آرامگاه شیخ احمد جامی

آرامگاه شیخ احمد جامی در حاشیه شمال غربی شهرستان تربت جام در کنار مقبره و مسجد خواجه عزیزالله در محله ای به نام سعدآباد قرار دارد.

این بقعه در واقع یک مجموعه است که از بخش های مختلفی چون مقبره شیخ احمد، ایوان، گنبدخانه، مسجد کرمانی، گنبد سفید، مسجد عتیق، مدرسه امیر جلال الدین فیروزشاهی و مسجد جامع نو تشکیل شده است.

?باغ کشمیر

  این ناحیه که از تپه ماهورهای دیدنی تشکیل شده است، در 55 کیلومتری شمال شهرستان تربت جام قرار دارد. منطقه باغ کشمیر در سال 1375 به مدت پنج سال منطقه شکار ممنوع اعلام و سپس در سال 1381 به علت وجود جنگل های پسته وحشی تبدیل به منطقه حفاظت شده جنگلی شد.

این محل به عنوان یکی از ذخیره گاه های ژنتیکی برای پسته محسوب می شود.

?رباط جام

  رباط جام در سمت جنوبی خیابان کوثری شهر تربت جام قرار دارد که به صورت یک بنای چهار ایوانی ایجاد شده است.

با توجه به سبک معماری بنا می توان آن را از جمله آثار معماری برجا مانده از دوران تیموریان دانست.

?گنبد فیروز شاهی

یکی از بناهای مشرف بر صحن مزار شیح جام «گنبد فیروز شاهی» است. این بنا در ضلع غربی مجموعه قرار دارد. بنای مزبور دارای نقشه ای چلیپایی شکل و چهار ایوانی است که بر فراز آن گنبدی بلند به رنگ فیروزه ای قرار دارد و امروزه همچنان به «گنبد سبز» معروف است.

?مدرسه امیر شاه ملک

امروزه از بنای موسوم به مدرسه امیر شاه ملک اثری بر جای نمانده است. گویا بانی آن امیر شاه ملک درسال 829 هجری قمری وفات نموده است. او یکی از امرای کلان و معتبر تیمور گورکان بوده است که نامش در کتیبه مسجد شاه در مشهد دیده می شود.

در حال حاضر در محل بنای امیر شاه ملک مدرسه ای قرار دارد که طلاب علوم دینی درآن مشغول به تحصیل می باشند.

?سنگ قبر صندوقی

این سنگ قبر صندوقی شکل در حال حاضر در ضلع شمال غربی مرقد منور شیخ الاسلام احمد جام قرار داد.

جنس آن از سنگ خارا و تزئیناتی که بر روی سطح آن شامل مقرنس های ظریف و نقوش گیاهی است و بر روی آن به خط نسخ عباراتی نگاشته شده است.

اطلاعات سایر شهرستان های استان خراسان رضوی را در سامانه زمات می توانید مطالعه نمایید.