شهر سرخس در شمال شرقی استان خراسان رضوی قرار دارد. این شهر با کشور ترکمنستان هم‌مرز است. سرخس در دشتی هموار قرار گرفته است. پس از آب شدن برف‌ها طبیعت بسیار زیبا و دل‌انگیز سرخس هوش از سر هر بیننده‌ای می‌برد.
❇️تاریخ
نام باستانی سرخس ساریکا بوده و بر سر راه مرو به نیشابور و عراق عجم قرار گرفته‌است. این شهر روزگاری از کانون‌های علم و دانش بوده و بواسطه داشتن مدارس و کتابخانه‌های زیاد شهرت داشته‌است، در سال‌های اخیر نیز به دلیل فراهم آوردن موقعیت‌های تجاری، این محل دارای اهمیت است.
سرخس از دیرباز به نام‌های «ساریگو»، «ساریکا»، «سرخس نو»، «سرخس ناصری» و «سرخس افراسیابی» خوانده شده‌است. حکیم ابوالقاسم فردوسی در شاهنامه، در داستان جنگ هفت گردان، از سرخس یاد کرده‌است؛ کهن‌ترین متن فارسی که از سرخس سخن گفته، «حدودالعالم» (۳۷۲ هـ. ق) است، که می‌گوید: «سرخس شهری است بر راه و اندر میان بیابان نهاده … جایی با کشت و برز بسیار است، و مردمانی قوی ترکیب‌اند و جنگی، و خواسته ایشان شتر است».
سرخس در سده نخست هجری قمری، به دست مسلمانان افتاد. این شهر در روزگار آلب ارسلان گسترش و اعتبار بسیار یافت، به‌طوری‌که وی آن جا را مقر خود قرار داد. سرخس در سده‌های نخستین اسلامی و حتی تا زمان ابن بطوطه از شهرهای بزرگ خراسان به‌شمار می‌رفته‌است. وی می‌گوید: «… طغاتیمور با ۵۰ هزار سپاهی به نبرد سربداران رفت. لیکن شکست خورد و شهرهای سرخس، الزاوه و توس که از بزرگ‌ترین شهرهای خراسان بودند به دست سربداران افتاد…». امروزه شهر سرخس، مرز بین ایران و ترکمنستان است، سرخس پیشین که در سوی راست هری رود قرار داد، در دست ترکمنستان می‌باشد و سرخس نو در دست ایران است. در ۱۸۸۴ م، روس‌ها سرخس کهنه ایران را همراه مرو و عشق‌آباد، اشغال کردند و بدین ترتیب در مرز ایران و افغانستان از دریای مازندران تا ترکستان چین، استقرار یافتند.
❇️جغرافیا
شهرستان سرخس، با پهنه‌ای بیش از ۵ هزار کیلومتر مربع، در شمال خاوری استان خراسان، در کنار مرز ایران و جمهوری ترکمنستان در۱۸۰ کیلومتری شرق مشهد قرار دارد. تقریباً بین دو نصف النهار ۳۰ تا ۶۰ و ۱۵ تا ۶۱ درجه شرقی و بین دو مدار ۳۶ و ۳۶ تا ۴۰ درجه شمالی قرار گرفته‌است. حد طبیعی منطقه را در جنوب، رودخانه کشف رود و حد شرقی را رود تجن (از پیوستن رودخانه هریرود و کشف رود) و حدود طبیعی غربی و جنوب غربی را آخرین امتدادهای ارتفاعات کپه داغ مشخص می‌نماید.
این شهرستان از سوی شمال و خاور به جمهوری ترکمنستان، از باختر به شهرستان مشهد و از جنوب به شهرستان تربت جام محدود است و در حد فاصل حاشیه خارجی صحرای قره قروم با لبه فلات ایران قرار گرفته‌است هوای سرخس معتدل و خشک بوده، بیش‌ترین درجه حرارت در تابستان‌ها، ۵۰ درجه بالای صفر و کم‌ترین آن در زمستان‌ها، ۱۵ درجه زیر صفر است. میانگین باران سالیانه سرخس به ۱۸۰ میلی‌متر می‌رسد. رود هریرود که در ۲ کیلومتری خاور سرخس مرز مشترک ایران و ترکمنستان را تشکیل داده است. شهر سرخس در دشت قرار گرفته و از بلندی مهمی برخوردار نیست. جمعیت این شهرستان براساس آمار سال ۱۳۷۵ برابر با ۷۳۶۰۴ نفر است که از این تعداد ۲۸۵۴۷ نفر در مرکز شهرستان زندگی می‌کردند.
❇️صنایع و معادن
مهم‌ترین صنایع موجود در این شهرستان، صنایع مربوط به استخراج منابع گازی خانگیران است که غنی می‌باشد. معدن زغال سنگ آق دربند هم فعال است.
منطقه ویژه اقتصادی با مدیریت تولیت آستان قدس رضوی حضرت آیت الله واعظ طبسی در حال احداث کارخانه نظیر تولید رب گوجه فرنگی و نیروگاه گازی در منطقه ویژه می‌باشد.
❇️صنایع دستی
با توجه به وجود اقوام و طوایف مختلف در شهرستان سرخس، هنرهای سنتی آن از ویژگی و تنوع خاصی برخوردار است.از جمله به دلیل سکونت جمعیت کثیری از اقوام بلوچ در این منطقه، بافت قالیچه های بلوچی با طرح های بومی این قوم، انواع سوزن دوزی بلوچی و دوخت لباس های بلوچی در بسیاری از روستاهای شهرستان رواج داشته و با توجه به سلایق مردم منطقه از تنوع مطلوبی نیز برخوردار است.
همچنین از دیگر صنایع دستی سرخس می توان به گلیم بافی، چرم دوزی سنتی، قلاب بافی، شال بافی، فرت بافی و معرق اشاره نمود.
❇️سوغات
سوغات شهرستان سرخس برپایه وضعیت فرهنگی و از جمله ویژگی های طبیعی آن شامل انواع کلوچه های محلی و انواع شیرینی های خانگی، پسته وحشی، انواع صنایع دستی از جمله قالیچه ها و گلیم – جاجیم- انواع رودوزی های سنتی – انواع دست ساخته های چرمی- فرت و شال است.
❇️جاذبه های دیدنی
?آرامگاه لقمان
آرامگاه لقمان، بنایی عظیم و آجری در شهرستان سرخس در منتهی الیه شمال شرقی ایران است؛ این بنای آجری در فاصله بسیار کمی از مرز ایران و ترکمنستان قرار دارد؛ پس از هزار سال این بنا هنوز ابهت وصلابت خود را حفظ کرده و در میان تل‌های خاکی بخش‌های مخروبه ملحقات بنا گردن فرازی می‌کند.
آرامگاه بابا لقمان شباهت بسیار زیادی با آرامگاه سلطان سنجر سلجوقی دارد؛ مقبره لقمان بابا مربوط به سده ۸ ه.ق است و در ۳ کیلومتری شمال شهر سرخس واقع شده است؛ این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۶۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
?رباط شرف
رباط شرف کاروانسرایی در ۴۵ کیلومتری شهر سرخس است که در کهن‌ترین متون جغرافیای اسلامی از رباط به‌عنوان آبگینه یاد کرده‌اند؛ طبق مدارک و متون تاریخی بانی بنای فعلی «شرف‌الدین ابوطاهر بن سعدالدین عل القمی» است که مدتی حکومت مرو و سرانجام صدرات سلطان سنجر را برعهده داشته است؛ با توجه به کتیبه موجود بنای رباط به سال ۵۴۹ هجری قمری در زمان سلطان سنجر سلجوقی با مصالح آجر و گچ ساخته شده است و بی‌شک یکی از شاهکارهای هنر ایرانی به شمار می‌رود.
این بنا در حاشیه جاده قدیم نیشابور- سرخس (جاده ابریشم) و شش کیلومتری جاده سرخس- مشهد بعد از تپه‌های کم ارتفاع روستای شورلق قرار دارد؛ شکل این رباط از دور به دژی بزرگ شبیه است و از داخل به‌مانند یک کاخ جلوه می‌کند؛ رباط شرف دو صحن دارد و هر صحن دارای چهار ایوان به شکل چلیپا(صلیب) و شبستان است و همچنین آجرچینی و کتیبه‌های آن جلوه خاصی دارد؛ در این رباط چند مسجد و محراب دیده می‌شود که همه با کتیبه‌های گلی و گچی تزئین شده‌اند؛ کتیبه‌ها عمدتاً باقی‌مانده از دوران سلجوقی است؛ در وسط رباط حوض بزرگ، در اضلاع جنوبی دو اسطبل برای استراحت اسب‌ها و در اطراف دهلیزهایی برای اسکان مسافران وجود دارد.
?پل خاتون
این پل آجری است و در گذشته به عنوان گذرگاه جاده ابریشم، از سرخس به مرو استفاده می‌شده است؛ پل خاتون از آثار بسیار معروف و باستانی شهرستان سرخس است که در نزدیکی مرز مشترک ایران و ترکمنستان و افغانستان قرار دارد؛ در زیر این پل دو رودخانه کشف رود و هریرود به هم پیوسته و رودخانه سرخس را تشکیل می‌دهند؛ بانی این آثار و هنر معماری، «خاتون» خواهر گوهرشاد بیگم آغا همسر شاهرخ شاه تیموری است؛ این پل امروزه متروکه است؛ پل خاتون در فاصله ۹۰ کیلومتری جنوب شرقی سرخس واقع شده است.
?سد دوستی
این سد از نوع خاکی با هسته رسی به ارتفاع ۷۸ متر و طول تاج ۶۵۰ متر است؛ مخزن این سد دارای گنجایش ۱٬۲۵۰ میلیون مترمکعب است؛ این سد با همکاری مشترک ایران و ترکمنستان ساخته شده و عملیات اجرایی ساخت آن در سال ۱۳۷۹ آغاز و در فروردین سال ۱۳۸۴ افتتاح شده است؛ در پشت این سد دریاچه بسیار زیبایی ایجاد شده است که هنوز نامی ندارد و اهالی آن را دریاچه دوستی می‌خوانند.
این دریاچه حدود ۱۲ کیلومتر طول دارد و آب آشامیدنی شهر مشهد و آب کشاورزی روستاهای واقع در منطقه چه در ایران و چه در ترکمنستان را تامین می‌کند.
?دریاچه بزنگان
دریاچه بزنگان بزرگ‌ترین دریاچه طبیعی استان خراسان رضوی به شمار می‌آید که آب آن از بارندگی‌های سالانه و چشمه‌های کوچک تأمین می‌شود؛ این دریاچه در مسیر جاده مشهد– سرخس قرار گرفته و از ویژگی‌های زیادی برای جلب گردشگران برخوردار است؛ دریاچه بزنگان تنها آبگیر طبیعی بوده که در استان خراسان وجود دارد و تاکنون ۳۳ گونه فیتوپلانگتون جلبکی در این دریاچه شناسایی شده است؛ در اطراف این دریاچه فضاهای طبیعی بسیار زیبا و مناسبی جهت اُتراق ماهیگیران و مسافرانی که به این منطقه می‌آیند وجود دارد؛ هیچ رودخانه‌ای به این دریاچه منتهی نمی‌شود؛ این دریاچه با دارا بودن ویژگی‌های خاص از اهمیت علمی و تحقیقاتی بالایی برخوردار است که باعث شده به‌عنوان تنها «اثر طبیعی ملی» استان خراسان شناخته شود؛ در چهار کیلومتری شمال دریاچه بزنگان، دشت ۱۵ هکتاری «تخت عسل» در آغاز بهار مملو از گل‌های لاله و سنبل می‌شود و به‌یقین تفرجگاه مطلوبی برای گردشگرانی است که قصد گذراندن روزهای پایانی نوروز را در کنار دشت و دمن دارند؛ همچنین در شش کیلومتری جنوب غربی روستای بزنگان «غار بزنگان» واقع‌شده که قدمت آن به لحاظ آثار به‌دست‌آمده به دوران پیش از میلاد برمی‌گردد و با شماره ۶۵۹ در زمره آثار تاریخی به ثبت رسیده است.
دریاچه بزنگان در ۱۳۰ کیلومتری مشهد و ۸۰ کیلومتری شهرستان سرخس و در جنوب رشته‌کوه‌های هزار مسجد قرار دارد و همواره زیستگاه گونه‌های نادر پرندگان مهاجر بوده است؛ وسعت این دریاچه حدود ۸۰ هکتار و عمیق‌ترین نقطه آن ۱۲ متر است.
?غار مزدوران
غار مزدوران که در دو کیلومتری شهر مزداوند قرار دارد مربوط به هزاره اول قبل از میلاد است؛ غاری سنگی که سه طرف شرق، غرب و شمال آن را کوه‌های سنگی نسبتاً مرتفعی احاطه کرده است و از طرف جنوب به تپه‌های ناهموار و کم ارتفاع دشت مزدوران محدود می‌شود؛ دهنه ورودی غار را ارتفاعی در حدود ۵ متر دربر می‌گیرد و پس از طی چند متر ارتفاع آن به ۱۰ متر می‌رسد؛ در فاصله ۴۰ متری درون غار به محوطه وسیعی برخورد می‌کنیم که حالت مستطیل شکل دارد که حدود ۲۰ در ۴۰ متر می‌شود؛ در گذشته در این محوطه چشمه آبی به‌صورت حوض مانند وجود داشته است؛ پس از طی این محوطه به راه مارپیچی پلکان مانند و صعب‌العبوری برخورد می‌کنیم که باید از آن صعود کرد؛ غار مزدوران در تیرماه سال ۱۳۴۵ کشف شد و در تاریخ ۲۳ فروردین‌ماه ۱۳۴۶ به ثبت رسید.
اطلاعات سایر شهرستان های استان خراسان رضوی را در سامانه زمات می توانید مطالعه نمایید.
