بنا به نوشته‌های تاریخی، دلیجان پیشین شهری بسیار بزرگ با چهار دروازه در چهار طرف بود که به دروازه‌های قلیان، آتشکده، شاه ولی و کاه گندم معروف بوده‌اند. گستردگی شهر قدیمی دلیجان را تا نزدیکی خورهه ذکر کرده‌اند. مجموعه نشانه‌ها و آثار پیدا شده تاریخی مانند سفال‌ها، خمره‌ها و آجرهای بسیار زیبا نشان می‌دهد که دلیجان شهری بزرگ بوده‌است.
حدود شهر دلیجان، از هنگام پیدایش فناوری‌های باستانی در دوران هخامنشی و گسترش این فناوری‌ها (همچون قنات) در سرزمین‌های وابسته، جایی برای زندگی مردمان ایرانی بوده‌است. با گسترش این امکانات باستانی در دوران هخامنشی، امکان زندگی متمدن (همراه با کشاورزی پیشرفته و پرورش پیشرفته‌تر دام) برای نخستین بار در چنین مناطقی پدید آمد.
شهر دلیجان در طول تاریخ همیشه در مرکزیت قرار داشته و نزدیکی آن با شهرهای بزرگ و مهم ایران باعث شده که در سده چهارم هجری جزو قم و یکی از مناطق مهم آن دانسته شود، تا آنکه به روزگار عباسیان جزوی از اصفهان می‌گردد.
در گذشته این شهر جزی از استان جبال بود، تا آنگاه که عراق عجم در قرن ششم هجری برابر عراق عرب پدیدار شد و به همین علت حمدالله مستوفی در کتاب نزهه القلوب می‌آورد که: "از اصفهان تا دیگر ولایات عراق عجم مسافت براین موجب است، دلیجان سی و پنج فرسنگ درآغاز پادشاهی صفویه دلیجان خود حاکم‌نشین جداگانه‌ای داشته‌است.
مردم‌شناسی
مردم دلیجان به گویش دلیجانی سخن می گویند. این گویش، یکی از گویش های زبان راژی در شاخه ی زبان های ایران مرکزی است.
آداب و رسوم
یکی از مراسم گذشته در دلیجان مراسم نوروزی هله هله است. این مراسم در ۵۰ روز مانده به عید برگزار می‌شود.
صنعت و اقتصاد
در این شهر تعداد قابل توجهی کارخانه‌های بزرگ و کوچک تولید عایق‌های رطوبتی حاصل از قیر (ایزوگام) مشغول فعالیت هستند. علاوه بر صنعت ایزوگام، صنایع دیگری نظیر کارخانجات فرش بافی و تولید پودرهای معدنی، کشتارگاه‌های صنعتی پرندگان و تعدادی صنایع سبک نیز در اطراف این شهر وجود دارند. به لحاظ وجود صنایع و کارخانجات متعدد، دلیجان یکی از مناطق مهاجرپذیر و کارگرنشین ایران می‌باشد.به علت فعالیت صنایع آلاینده ایزوگام و پودرسازی، دلیجان یکی از شهرهای آلوده استان مرکزی محسوب می‌گردد.
گردشگری جاذبه‌های طبیعی
دریاچه و پارک جنگلی ۱۵ خرداد:دریاچه سد ۱۵ خرداد در فاصله ۵ کیلومتری شمال شهر و در اتوبان دلیجان - قم قرار دارد. در کنار این دریاچه پارک جنگلی ۱۵ خرداد وجود دارد که بر زیبایی این مجموعه افزوده‌است. این پارک در فضایی بالغ بر ۱۳۰ هکتار می‌باشد
جاذبه‌های تاریخی
مچد مسّر (مسجد مس سر): این مسجد یکی از قدیمی‌ترین بناهای شهرستان دلیجان است که با توجه با تاریخی که در گذشته بر روی قسمتی از دیواره مسجد درج شده بوده و سال ۹۲۵ هجری قمری را نشان می‌داده و همچنین سبک معماری بنا، حدس قوی بر ساخت این بنا در دوره سلجوقی می‌باشد. این مسجد تا زمان هجوم افغان‌ها به این منطقه برقرار بود و در اثر این هجوم تخریب شد. این بنا در مقابل آتشکده آتشکوه بنا شده‌است و تنها مسجد دلیجان می‌باشد که قبله‌گاه راست دارد. بنابر نقل قول‌های محلی، این مسجد در گذشته دارای ۱۳ گنبد بوده که امروزه، تنها یک گنبد آن باقی مانده‌است. گنبد ۱۴ متری مسجد بر روی پایه‌هایی به پهنای ۱٫۵ متر قرار دارد و بنا با آجرهای مربعی ۲۵*۲۵ سانتیمتر ساخته شده‌است. چند سال پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، گروهی از جوانان منطقه اقدام به بازسازی این اثر تاریخی نمودند و رونق تازه‌ای به آن بخشیدند و امروزه به پایگاهی برای مراسم مذهبی تبدیل شده‌است.
سوغات و صنایع دستی
از جمله سوغات دلیجان می‌توان به جوز قندی، پولکی، حلواشکری و نبات اشاره کرد.
با زمات همراه باشید.
