هنرهای سنتی بومی منطقه تالش برخواسته از ذوق و سلیقه ذهنی و نمایانگر اعتقادات و باورهای پاک و زلال مردمان ساده و صمیمی این دیار است که در قالب صنایع دستی ،موسیقی، آیینهای قومی جلوه می نماید. این هنرها با اینکه جزیی از زندگی مردم بوده اما گذر زمان آنرا با رکودی اجباری مواجه کرده است که برخی از این هنرها را فقط در گنجینه خاطرات و سینه هنرمندان قدیمی تالش میتوان یافت.
با توجه به آثار به دست آمده از مقابر باستانی و آثار به یادگار مانده از نیاکان ماقبل تاریخ این قوم بزرگ، آنها از ابتدای تاریخ حیات خویش همواره به خلق آثاری که برای گذراندن زندگی آنان مفید بوده، مبادرت ورزیده اند.
به گفته اهالی منطقه ،در حدود سی سال پیش حصیر بافی و نمد مالی و همچنین بافت جاجیم های سنتی در بخشهایی از این منطقه رواج داشته که متاسفانه در حال حاضر به کلی منسوخ شده است.
تاریخ دقیق شروع بافت گلیم در تالش مشخص نیست چراکه آنها دائما با ترکها در داد و ستد بودند و به جای برنج و چای که به آنها می دادند در عوض گلیم و مفرش میگرفتند و رفته رفته این دست بافته ها در زندگی مردمان تالش جای گرفت. در سالهای اخیر بافت انواع گلیم در تالش رواج یافته است.
شال بافی
سابقه تاریخی شالبافی:
از آنجا که تالشان در گذشته مردمی کوچ نشین بوده اند، بیشترین نیازشان را خود تهیه می کردند.بافت شال نیز یکی از نیاز های آنها بوده است چرا که زندگی شبانی و عشایری آنها در فصلهای سرد سال ایجاب می کرد که از پشم گوسفندان خود، برای تهیه پوشاک و…استفاده نمایند.آنها برای بیشتر نیاز های خود از پشم استفاده می کرده اند ، حتی طناب های تالشیان نیز از جنس پشم بوده است.
تعریف شال:
بافته ضخیم ازجنس پشم است که بصورت پارچه، با دستگاه بافته می شود. شال یکی از بهترین پوششها در مقابل سرما و از نیازهای ضروری چوپانان و عشایر ییلاقات است.شال یا همان “چوخا” علاوه بر اینکه لباس ملی تالشان محسوب می گردد، لباس اصلی شبانان و دامداران نیز می باشد.
مواد اولیه شال بافی:
مواد اولیه شال بافی فقط پشم است .بیشتر پشم مورد مصرف در شال از پشم گوسفندان محلی است و کمتر خریداری می شود،چون اکثر بافندگان شال افرادی هستند که خود گله دارنیستند.تار و پود شال که بصورت پارچه بافته می شود از پشم است و پنبه یا مواد دیگر در آن استفاده نمی شود مگر در بافت سیاه چادر که مقداری موی بز به آن اضافه می کنند.
ابزار وسایل و روش ساخت ابزار:
دوک: برای ریسیدن نخ پشم بکار می رود. دوک از جنس چوب ، سبک و در اندازه های 30-40 سانتی متر می باشد که قابل جابجایی است.
شانه یا “شونه سر خود”: برای حلاجی پشم بکار می رود. این وسیله به شکل شانه ای با دندانه های فلزی به طول 15 الی 20 سانتی متر است که به شکل عمودی بر روی یک پایه چوبی یا فلزی افقی سوار است.
چرخ: از یک دوک و یک چرخ و تسمه گرداننده چرخ تشکیل شده است و برلی ریسیدن نخ پشم بکار می رود.در اصطلاح به چرخ” جهره” می گویند.
دفه: شانه ای فلزی یا چوبی نسبتا سنگین که بعد از رد کردن هر پود آن را با دفه می کوبند تا پودها بطور مرتب بر روی هم قرار گیرند.
دستگاه شال بافی: این دستگاه چوبی است و شامل دو ردیف نورد و دو پدال می باشد که در داخل گودال کنده شده قرار می گیرد دستگاه شال بافی هم اکنون بیشتر در روستاهای ” آرده” تالشدولاب ، پره سر و مناطق کوهستانی به تعداد بسیار محدود وجود دارد که مناطق اطراف را پوشش می دهد.
ماکو: یک تخته چوب سبک که در یک سر آن سوراخی برای در گیر کردن پود تعبیه شده و برای عبور دادن نخ یا همان پود از میان دو ردیف تار بکار می رود.
شیوه ساخت و تهیه کار:
روش تهیه شال بدین صورت است که ابتدا پشم لازم را از پشم گوسفندان انتخاب و تهیه می کنند که خودرنگ می باشند (سفید، شیری، قهوه ای، سیاه)
در این انتخاب ها سعی می گردد تا الیاف نرم و بلند مورد استفاده قرار گیرد. سپس پشم را شسته و خشک می کنند و پس از حلاجی بوسیله شانه، آنرا بصورت نخ می ریسند. برای رسیدن نخ شال از دوک دستی یا چرخ مخصوص که در اصطلاح محلی به آن (جهره) می گویند استفاده می کنند. این کار تماماً توسط دختران و زنان انجام می گیرد.سرانجام نخهای بدست آمده را که در اصطلاح تالشی «رشته پو» یا پشم رشته شده نامیده می شود را به شکل گلوله های نخی در می آورند و این نخ آمادة بافتن شال یا جوراب می باشد
دستگاه شال بافی شامل دو ردیف نورد بوده و دارای دو پدال نیز می باشد که در داخل گودال کنده شده قرار می گیرد و دراین حالت بافنده روی زمین می نشیند و ماکو را از بین نخهای کشیده شده عبور می دهد و با فشار پدال ردیف نورد را تعویض می کند و دوباره عمل بالا را تکرار می نمایند و با «دَفِه» یا «شانه سرخورد» ردیف های بافته شده را با ضربه محکم می کند. عرض شال معمولاً حدود 40 سانتی متر است که بصورت پارچه ای بافته
می شود و سپس آن را از عرض به هم دوخته و با آب صابون پا می زنند تا بصورت کر کدار و پارچه ای زمخت درآید و شبکه های آن گرفته شود. در این حالت امکان نفوذ برف و بوران در این پارچه بسیار کم است. شال مهمترین و بلکه اساسی ترین پوشش شبانان در سرما و کولاک فراوان کوهستان های سرزمین تالش است.
نقش و رنگ:
نژاد گوسفندان منطقه تالش با نژاد ترکی تفاوت عمده دارد که البته شرایط آب و هوایی هم در آن بی تاثیر نیست.به همین خاطر جنس پشم گوسفندان تالش تمیزتر وسفید تر از سایر مناطق است.رنگ این پشم ها سفید ، عاجی و سیاه است.در تالش شال نقش خاصی ندارد و کاملا یکدست سیاه یا سفید است.
انواع محصولات شال:
خود شال بصورت پارچه ضخیم است که از آن محصولات دیگری تهیه می کنند.
1- چوخا یا کت و شلوار پشمی:
بیشتر کوهپایه نشینان تالش در فصل زمستان از این لباس پشمی استفاده می کنند مخصوصا چوپانان که با گله می روند علاوه بر پوشیدن این لباس شولا نیز ازروی آن می اندازند.جنس شولا نیز از شال است.
2- سیاه چادر:
همانند شال است که باموی بز نیز بافته می شود ابعاد آن بزرگتر است و بصورت دو لایه بر روی خانه های موقتی که از چوب درست می کنند می اندازند تا مانع نفوذ نور و سرما بداخل منازل موقتی آنها که در محل پوری یا آوولا نامیده میشود گردد.معمولا سیاه چادرها به خاطر جلوگیری از نفوذ آب از موی بز بافته می شود . این چادر ها به خاطر جنسیت(موی بز) انعطاف کمتری دارد. درحالیکه شال همیشه از پشم بافته می شود و از انعطاف بیشتری بر خوردار است.
3- شرف یا شال گردن :
همان شال گردن معمولی است با این تفاوت که جنس آن کاملاً از پشم مرغوب است که توسط زنان و دختران تالش بافته می شود.
4- شال کمر :
نوعی روسری بزرگ که زنان تالشی به هنگام کار در مزارع برنج آنرا به کمر می بندند .
منبع:handicraft136.parsiblog.com
