مهندسي ذهن و خلاقيت

مهندسي ذهن و خلاقيت

ورود به دنياي ذهن و خلاقيت، در حقيقت نگاهي به اوجگاه هنرنمايي خداوند، در موجودي به نام انسان است. خداوند حكيم در خلقت انسان، هنرهايي رقم زده است كه گاه توسط پزشكان و گاه توسط كاوش‏گران روان و هنرمندان، كشف و عرضه و مورد اشاره و تحليل قرار گرفته است.
دنياي ذهن از اين مقوله‏هاست؛ قابل رؤيت نيست؛ ولي قابل توصيف، تحليل و شناسايي است و دنياي علم و كاروان انديشه بشري، بعد از ايجاد رشته‏هاي متعدد و متنوع، به آن دست يازيده كه يكي از اين عوالم و دانش‏هاي جديد، دنياي روان‏شناسي است. سعي شده است تا در اين مقاله، به اين بحث پرداخته شود.
هوش و قواي ذهني از هوش كلامي شروع مي‏شود و تا هوش طبيعي گسترش مي‏يابد.
فردي به نام گاردنر (1683 تا 2002م.) مطالعات وسيعي بر روي هوش انجام داد و ديگران نيز روي نظريه او كار كرده‏اند.
او معتقد به وجود هشت نوع هوش است كه در ذيل با اين هشت هوش و حتي مشاغلي كه اين هوش‏ها در آنها نقطه قوت است (نه قطعيت و حتميت) آشنا مي‏شويم.

1. هوش و مهارت‏هاي كلامي‏

اين هوش و قواي ذهني، شامل توانايي تفكر كلامي و استفاده از زبان براي بيان منظورهاست؛
يعني افرادي كه بتوانند از كلام، در گستره وسيعي، جهت تبيين مقاصد و استدلالات خود استفاده نمايند. كلام، تراوشات ذهني را به اصوات تبديل مي‏كند و بسياري از متكلمان هم زيبا مي‏گويند؛ هم زيبا مي‏نويسند و هم زيبا تحليل مي ‏كنند.

از صدرالدين شيرازي (فيلسوف متأخر اسلامي) سؤال شد كه تفاوت پيامبران و فيلسوفان چيست؟
او جواب داد «پيامبر آن كسي است كه با كشتي وحي، انسان‏ها را از يك طرف اقيانوس ناآرام زندگي و حيات، به طرف ديگر مي‏برد و فيلسوف و دانشمند تلاش دارد تا به واسطه نيرو و قواي ذهني و فكري خود مردم را تنها از يك طرف ساحل به طرف ديگر ساحل برساند».1
افراد نمونه اول در مشاغل مختلفي مانند: مؤلفان، روزنامه‏نگاران، سخنوران، مبلغان ديني، سخنرانان پرشور و حتي مدرسان و استادان موفق در ارتباط كلامي وجود دارند.
گاهي حتي در بين كم سوادان پيرامون ما نيز چنين افرادي يافت مي‏شوند كه قدرت كلامي فوق العاده‏اي دارند.

2. هوش و مهارت رياضي‏

اين گونه افراد، داراي قدرت و توانايي انجام عمليات رياضي‏اند. اين مهارت به استدلال و درك روابط عددي و منطق اعداد، اشكال، فضاي هندسي و رياضي ذهني منتهي مي ‏شود.
دقت، سرعت، درك‏هاي فراشناختي و استدلال هندسي و رياضي در اين افراد بسيار بالاست.
مشاغل مورد توجه و يا مناسب اين افراد، عبارتند از: مهندسي، حسابداري، دانشمندي و نظريه‏پردازي.

3. هوش و مهارت فضايي‏

افرادي كه داراي مهارت فضايي‏اند، كساني هستند كه توانايي تفكر سه بعدي را دارند. از اين رو به خوبي در تحصيل موقعيت يا شرايط فيزيكي و فضايي، پشت تركيب‏ها را مي‏بينند. مشاغلي مورد توجه يا مناسب اين افراد، عبارتند از: معماري، نقاشي، ملواني و….

4. هوش و مهارت بدني – جنبشي‏

اين افراد داراي روحيه جنبشي و عدم سكون و تحرك زياد و دستكاري اشيا و ابزار و محيط فيزيكي پيرامون خود مي‏باشند و اصطلاحاً با ابزار و وسايل فيزيكي پيرامون مأنوس مي‏باشند و داراي تبحر جسمي‏اند.
مشاغل مورد علاقه و مناسب اين افراد عبارتند از: جراحي، صنعت گري، هنرهاي زيبا و تئاترهاي پرتحرك و ورزش.

5. هوش موسيقيايي‏

اين دسته از افراد نسبت به اصوات و صداها و زير و بم بودن آهنگ‏ها حساس هستند. ريتم و تن صداها را مي‏شناسند و دقت فوق العاده‏اي در تشخيص صداهاي مختلط دارند.
مشاغل و حرفه‏هاي گرايشي يا مورد علاقه اين افراد، عبارتند از: آهنگ سازي، موسيقي، نكته‏سنجي و نقادي.

6. هوش و مهارت ميان فردي

اين رشته از افراد، توانايي بالايي در درك ديگران، تيپ‏شناسي، قرائت ذهن از حالات و سكنات افراد و ايجاد ارتباط و تعامل مثبت و مؤثر با ديگران را دارند و حتي در زندگي خصوصي و زناشويي موفق ظاهر مي‏شوند و در تربيت عاطفي فرزندان نيز موفق مي‏باشند.
مشاغل گرايشي يا مورد علاقه اين افراد، عبارتند از: معلمي، روان‏شناسي، روان‏كاوي، بهداشت رواني، مشاوره و….

7. هوش و مهارت درون فردي‏

اين مهارت در افرادي است كه توانايي فهم خود را دارند؛ يعني اهل غور و تفحّص در خويش هستند و بيشتر جست‏وجو گر درون خويشند.
مشاغل مورد علاقه و يا توصيه شده به اين افراد، عبارتند از: الهيات، روان‏شناسي و انسان‏شناسي.

8. هوش و مهارت طبيعي‏

توانايي مشاهده الگوهاي طبيعت، فهم نظام‏هاي طبيعي و مصنوعي ساخته انسان و غور در طبيعت بي‏جان و جان‏دار، ويژگي‏هاي اين گونه افراد است.
مشاغل و علايق اين گونه افراد، عبارتند از: كشاورزي، گياه‏شناسي، بوشناسي، نقاشي چشم‏اندازها و هر نوع كار مربوط به طبيعت.
نبايد فراموش كنيم كه بسياري از افراد از تمامي هوش‏هاي هشت گانه و قواي ذهني بهره دارند؛ اما گاهي بعضي افراد در برخي هوش‏ها قوي‏تر و در برخي ضعيف‏ترند و نبايد فراموش كنيم كه اغلب افراد تركيبي از اين هوش‏هاي چندگانه‏اند.
نكته ديگر اين كه داشتن استعداد و هوش يا قواي ذهني در اين نوع خاص، باعث گرايش به كارهاي مشابه، موازي يا جايگزين نيز مي‏شود.
بسياري از افرادي كه به معماري گرايش داشته‏اند و داراي هوش فضايي‏اند، گاهي به هنر و خصوصاً سينما و فيلم سازي كشيده مي‏شوند كه اين تفكري چند بعدي است و دقيقاً با مهارت و هوش فضايي هماهنگي دارد. در جامعه ما نيز اين افراد زيادند. شهيد آويني، داود ميرباقري و… نمونه‏هايي از اين افرادند.
مهارت‏هاي طبيعي، آخرين اضافات گاردنر به نظريه هوش‏هاي متعدد است. گري لارسون، كاريكاتوريست مشهور، مهارت‏هاي طبيعي بي‏نظيري دارد. لارسون در دوران كودكي‏اش علاقه وافري به علم و طبيعت داشت؛ ولي به جاي آن كه به دنبال اين رشته برود، علاقه‏اش را در كاريكاتورهايش بروز داد و جالب اين كه گواه مهارت‏هاي طبيعي لارسون اين است كه زيست شناسان نام برخي از گونه‏هاي جانوري را از كاريكاتورهاي او گرفته‏اند.
نكته حائز اهميت اين است كه گر چه او فعاليت جايگزيني را انتخاب كرد، اما ذوق تخصصي او باعث خلق آثار مي‏شد كه گرايش به هوش او داشت و استفاده كنندگان از آثارش نيز بيان‏گر اين موضوع مي‏باشند.
گاردنر معتقد است كه آرامش، مطالعه آثار ارزشمند و منطقي، فلسفي، ادبي، بالنده و دوري از آثار مخرب و تعديل لذت‏ها، ظهور و بروز اين قواي ذهني، استعدادها و هوش‏ها را دو چندان مي‏كند.
همچنين طي تحقيقات گاردنر صدمه مغزي، به اين هوش‏ها آسيب مي‏رساند. هر يك از اين هوش‏ها، مستلزم وجود مهارت‏هاي شناختي خاصي هستند و هر يك در آدم‏هاي سرآمد و عقب ماندگان ذهني يا مبتلايان به گوشه‏گيري، برجسته مي‏شوند.
اخيراً در آموزش‏هاي مدرسه‏اي و دانشگاهي به نظريه گاردنر توجه شده و برنامه آموزشي و آزمايش طرح طيف مهارت‏ها و توانمندي‏هاي ذهني با اين ايده شروع مي‏شود كه هر دانش‏آموزي در يك يا چند حوزه، توانمندي بالايي دارد.
آيا آدم‏ها هوش عمومي و قواي ذهني متفاوتي دارند؟
چارلز اسپيرمن معتقد بود كه آدم‏ها داراي هوش عمومي‏2 و هوش‏هاي اختصاصي‏3 مي‏باشند؛ اما نظريه هوش‏هاي هشت‏گانه گاردنر اين مسئله را عميق‏تر مطرح ساخت و به طور كلي اختلاف نظر در مورد وجود يا عدم وجود برخي جنبه‏هاي هوش عمومي وجود دارد و اختلاف نظر در مورد ماهيت هوش‏هاي اختصاصي نيز ادامه دارد.
يكي از ويژگي‏هاي عمده تعدد يا عميق بودن هوش و قواي ذهني افراد، ظهور خلاقيت‏4 است.
خلاق بودن چيست؟ خلاقيت، نوين، متفاوت و حتي غيرمعمول فكر كردن و رسيدن به راه‏هاي نامتعارف است.
نبايد فراموش كنيم كه هوش و خلاقيت، يكي نيستند؛ از اين جهت، بسياري آدم‏هاي باهوش گاهي چيزهايي توليد يا عرضه مي‏كنند كه لزوماً نوين نيستند. همچنين گاهي آدم‏هاي بسيار خلاق به حرف جمع گوش نمي‏كنند؛ ولي آدم‏هاي بسيار باهوش، اغلب دنبال خشنود كردن جمع هستند.
آدم‏هاي خلاق، اغلب متفكران واگرا هستند. در تفكر واگرا، فرد براي يك سؤال، جواب‏هاي زيادي توليد مي‏كند. اگر بخواهيم قضيه هوش و خلاقيت را بيشتر باز كنيم، بايد بگوييم كه خلاقيت زاييده هوش است و اين قاعده حاصل مي‏شود كه اكثر خلاق‏ها باهوشند؛ ولي اكثر باهوش‏ها خلاق نمي‏باشند.
«مي‏توان گفت كه شرط خلاقيت، هوش است و يا يكي از نشانه‏هاي خلاقيت، هوش بالاست».
به زبان ساده‏تر، ردپا و نشانه وجود هوش، ظهور خلاقيت است.
از اين رو، گاهي هوش بالا هست، ولي خلاقيت ظاهر نمي‏شود و گاهي با ظهور خلاقيت، مي‏توان هوش بالا را نتيجه گرفت.

مراحل خلاقيت ذهني‏5

صاحب‏ نظران، خلاقيت را غالباً يك فرايند پنج مرحله‏اي مي‏دانند كه عبارتند از:

1. آمادگي؛ وقتي غرق مسئله يا موضوع مورد علاقه‏تان مي‏شويد و كنجكاوي شما تحريك مي‏شود، به سادگي از كنار مسئله رد نمي‏شويد.

2. پرورش؛ ايده‏هايي به ذهنتان خطور مي‏كند و در اين مرحله، گاهي بين امور، رابطه‏اي نامعمولي پيدا مي‏كنيد.

3. بينش؛ اين همان مرحله «آها» است؛ لحظه‏اي كه فرد به ارتباط مراحل پي مي‏برد و مسئله حل مي‏شود؛ يعني تمام قطعات پازل كنار هم چيده مي‏شود.

4. ارزيابي؛ حالا بايد تصميم بگيريد كه كداميك از ايده‏هايتان باارزش است و ارزش دنبال كردن را دارد.

5. بسط؛ اين، آخرين مرحله خلاقيت و غالباً طولاني‏ترين و سخت‏ترين مرحله آن است؛ يعني بايد بتوان آن را تعميم داد.

اديسون (مخترع مشهور) مي‏گويد:

خلاقيت يك درصد فكر بكر است و 99 درصد زحمت؛ يعني خلاقيت گاهي تا يك درصد كافي است؛ ولي براي رسيدن به مرحله ارزيابي، بسط، گسترش و تعميم، 99 درصد زحمت لازم است.
ميهالي، يكي از متخصصين معروف مي‏گويد: پنج مرحله ساختار ذهني و مهندسي ذهن در مسئله خلاقيت، به خوبي مطرح شده، اما هميشه آدم‏هاي خلاق، اين مراحل را با همين ترتيب طي نمي‏كنند.
به طور مثال، گاهي يك شكل يا نهايت يك محصول را فرد خلاق در ذهن مي‏بيند و حالا به پرورش ايده‏هايش مي‏پردازد.
در معماران خلاق، اين ايده جاري است.

خصوصيات متفكران خلاق‏

متفكران خلاق چه خصوصيت‏هايي دارند؟ «پركينز»6 چهار خصوصيت براي اين افراد خلاق است كه عبارتند از:

الف) تفكر انعطاف‏ پذیر وشيطنت ‏آميز

متفكران خلاق، انعطاف‏پذيرند و با مسائل بازي مي‏كنند. نكته‏اي كه تناقض برانگيز است، اين است كه خلاقيت اگر چه سخت و دشوار است، ولي اگر آن را آسان بگيريم، آسان مي‏شود و به تعبيري، شوخي، چرخ‏هاي خلاقيت را روان مي‏كند؛ البته منظور از شوخي در اين جا، انعطاف روحي و تخيل است.

ب) انگيزش دروني‏

آدم‏هاي خلاق، معمولاً از خلق كردن، لذت مي‏برند و به نمره، پول و حتي راضي كردن ديگران خيلي اهميت نمي‏دهند؛ بلكه هميشه به دنبال خلق اين هشتند. بنابراين، آدم‏هاي خلاق، بيشتر انگيزش دروني دارند و نه انگيزش بيروني.

ج) خطر پذيري و ريسك‏

خطرپذيري يا بي‏مبالاتي و بي‏توجهي و قهرمان‏بازي متفاوت است.
آدم‏هاي خلاق، درصدي از خطر و ريسك را قبول مي‏كنند و از اين جهت اشتباه هم مي‏كنند؛ البته اين، نشانه مهارت كم آنها نيست؛ بلكه نشان مي‏دهد كه ايده‏هاي بيشتري دارند و امكانات بيشتري را در نظر مي‏گيرند. برخي از ايده‏هاي آنها جواب مي‏دهد و برخي ديگر با شكست مواجه مي‏شود.
پبلو پيكاسو، نقاش اسپانيايي قرن 12، بيش از بيست هزار نقاشي كشيد؛ ولي تمام آنها شاهكار نشدند. متفكران خلاق، با عدم موفقيت‏هاي خود كنار مي‏آيند و از شكست عبرت مي‏گيرند.

د) ارزيابي عيني كار7

بر خلاف اين تصور قالبي كه آدم‏هاي خلاق، خود محور و ذهن گرا هستند، اكثر متفكران خلاق سعي مي‏كنند از كارشان ارزيابي عيني داشته باشند. آنها براي قضاوت‏هاي فوق ملاك‏هايي دارند و به قضاوت آدم‏هاي قابل اعتماد و محترم بها مي‏دهند و به اين ترتيب، مي‏فهمند كه آيا با تفكر خلاقانه بيشتر مي‏توان كارشان را بهبود بخشيد يا نه.

سه توصيه براي آدم‏هاي خلاق‏

1. خود را دست كم نگيريد و بر محور مهندسي ذهن خلاق خود تأمل بيشتري كنيد.

2. برنامه و زمان‏بندي داشته باشيد؛ عمر كوتاه است و فرصت‏ها اندك و شما ممتاز.

3.همه آدم‏ها رگه‏ هايي از خلاقيت دارند و يقيناً شما نيز در برخي زمينه‏هاي مورد اشاره اين مقاله، خلاقانه ظاهر شده يا خلاقيتي بروز داده‏ايد. اگر مي‏خواهيد به ابعاد خلاقيت و مهندسي ذهن خود واقف شويد، اين نوشته‏ها را دوباره بخوانيد.

نتيجه‏

طي چهل منزل به بحث مهندسي ذهن و مقوله خلاقيت پرداختيم و سعي كرديم اين مبحث را با الگوها، روش‏ها، به زندگي خلاقانه گره بزنيم.
مخاطب ما جوان است و جوان يعني جهان؛ جهاني از توان.
از شما جوان خلاق و جوياي نام، انتظار مي‏رود كه روي مطالب تأمل داشته باشيد. شايد از بين مطالب همين چهل منزل، به نكات ظريفي از خلاقيت خويش دست يابيد. قبلاً نيز در اين سلسله مقالات كه چند ساله شده است، گفته‏ام كه «لذت كشف خويش را تجربه كنيد». شايد شما آدم خوش فكر، خلاق و مستعدي باشيد؛ ولي درنيافته‏ايد و به لذت كشف تواناي بي پايان خود نرسيده‏ايد.
تجربه كنيد كه به امتحانش مي‏ارزد.

پي ‏نوشت:
1. عبدالجواد فلاطوري، پيامبران و فيلسوفان، ترجمه مهدي كنداني، همشهري، 1384، ص 9.
General .2
Spicial .3
Creativity .4
5. جان دبليو سانتراك، زمينه روان‏شناسي، ترجمه مهرداد فيروز بخت، مؤسسه خدمات فرهنگي رسا، تهران 1383.
6. Perkins ,K.A Marcus, (2001) Cognitive – behavioral therapy to reduce weight conserns improves
Journal of consulting and clinical . psychology.69-pp. 604-613.
7. جان، ديليوسانتراك، زمينه روان‏شناسي، ترجمه مهرداد فيروز بخت، مؤسسه خدمات فرهنگي رسا، تهران 1383.

منبع: نشريه پرسمان، شماره34