ساوه شهر یاقوت سرخ با تاریخ چند هزارساله، شهری در استان مرکزی است که بعد از اراک، مهم‌ترین شهر این استان به شمار می‌رود.
جغرافیا
ساوه با مساحتی برابر با ۸۸۵۵ کیلومترمربع، وسیع‌ترین شهرستان استان مرکزی به شمار می‌رود. این شهرستان از شمال و شمال غربی به کرج و قزوین، از شمال شرق به شهریار، از جنوب شرق به قم و از جنوب به تفرش و از غرب به همدان محدود می‌شود. ساوه در ارتفاع ۹۹۵ متری از سطح دریا قرار دارد.
وجه‌تسمیه
روایات زیادی در رابطه با وجه‌تسمیه نام شهر ساوه وجود دارد. کلمه ساوه از نام یکی از پهلوانان ایرانی، ساوه شاه گرفته شده است، در برخی روایات آمده کلمه ساوه، تغییریافته واژه سه آبه به معنای مکانی با سه رودخانه است
ساوه در زبان فارسی به معنای خرده طلا است، عده‌ای هم ساوه را گرفته‌شده از واژه اوستایی «سوا» یا واژه پهلوی «سوکا» می‌دانند.
در کتاب تاریخ قم و دائره‌المعارف مینورسکی، در رابطه با وجه‌تسمیه ساوه آمده که این کلمه به معنای زر خالص ریزریز شده است.
تاج المائر جهانگیری در کتابش در رابطه با ساوه می‌گوید:
نرگس خوشبوی دارد زر ساوه در کنار لاله خود روی دارد مشک سوده در کنار
تاریخچه
ساوه از مناطق باستانی عصر ساسانی است، این شهر در گذشته به‌عنوان راه ارتباطی میان ری باستان، همدان، اصفهان، قزوین، زنجان و قم به‌حساب می‌آمده است. ساوه در سده ۷ پیش از میلاد یکی از پایگاه‌های اصلی مادها بوده و از دید زمین‌شناسی، متعلق به دوره سوم و چهارم زمین‌شناسی است. پس از ساسانیان، سلجوقیان، آل‌بویه و سامانیان در ساوه حکومت می‌کردند.
ساوه در جریان حمله مغول در قرن هفتم میلادی، آسیب جدی دید و می‌توان گفت به کل ویران شد، کتابخانه‌های عظیم این شهر طعمه حریق شدند و بخشی از تاریخ این شهر به دست مغول‌ها از بین رفت.
بسیاری از پیامبران و مبلغان دینی و حتی جهانگردان نظیر مارکوپولو، در سفرنامه‌هایشان از ساوه یاد کرده‌اند.
در سال ۱۳۰۴ قحطی بزرگی در ساوه رخ داد که منجر به بی‌آبی و گرانی شدید شد.
اوضاع ساوه در عصر قاجار، کمی امیدبخش بود؛ در این عصر ویرانی‌های حمله مغول بازسازی شد، اما دیری نگذشت که ساوه به دلیل تصمیمات حاکمان و پادشاهان قاجار رو به نابودی رفت، پادشاهان قاجار ورود کاروان‌ها را به سمت ساوه ممنوع کردند و فروش انار این شهر قدغن شد و انار ساوه را به اسم سمنان، کاشان و اردستان می‌فروختند.
گویش
زبان اصلی اكثريت نقاط روستایی شهر ساوه، زبان ترکی است، ولی فارسی تنها در شهر ساوه شهر مامونيه و در روستاهای آوه و الوسجرد، زبان اصلی مردم است و در ساير نقاط به‌عنوان زبان دوم با آن استفاده می‌شود؛ اما زبان كردی در روستای قره چای و شهر ساوه رواج دارد. زبان ارمنی فقط در روستاهای چناقچی بالا و لار ساوه رايج است. گويش الويری از مشتقات زبان پهلوی ميانه بوده و به گويش تاتی معروف است.
فرهنگ و آداب‌ورسوم
ازجمله پوشاک محلی مردان ساوه می‌توان به کلاه نمدی، کلاه گوشی و کلاه پهلو اشاره کرد. کلاه گوشی، کلاهی از جنس پشم است که توسط مردان روستا بافته می‌شود. این کلاه تا پایین گردن را می‌پوشاند و بیشتر در فصل سرما مورد استفاده قرار می‌گیرد. یکی از کلاه‌های خاص مردان ساوه‌ای، کلاه دوره دار است که بیشتر در روستای الویر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تن‌پوش مردان ساوه‌ای، قبا از جنس کرباس به‌صورت نازک و آستین‌دار و نوعی پیراهن است. پیراهن یا پیرون پوششی است شبیه به پیراهن مردانه که بیشتر در روستاهای آوره و الویر استفاده می‌شود. از دیگر تن‌پوش‌های محلی مردان می‌توان به پوستین، کپنک (لباس چوپانی در زمستان) اشاره کرد.
مردان این ناحیه برای پوشاندن پا، از شال پا در کنار کلش (کفش پارچه‌ای) استفاده می‌کنند. شال پا از پشم بافته می‌شود و چوپانان به هنگام چرا از آن استفاده می‌کنند.
پوشاک زنان این خطه، شامل کلاه، چارقد، کلقی (روسری بلند)، پاچین، قربند (نوعی دامن چین‌دار)، کت و شلوار نظومی می‌شود. شلوار نظومی نوعی شلوار زنانه است که بیشتر در روستای الویر استفاده می‌شود.
ازجمله زیورآلات زنان ساوه‌ای می‌توان از گلوبند و سنجاق‌سینه یاد کرد.
آداب و رسوم
آداب و رسوم استان مرکزی، در بخش‌های زیادی از شهرستان ساوه اجرا می‌شود. یکی از آداب و رسوم خاص این ناحیه، مراسم عروسی به سبک و سیاق خاص است. رسم است که در روز خواستگاری گوسفندی را به‌عنوان هدیه به خانه عروس می‌برند که به این هدیه «اوکج» می‌گویند. در طول مراسم ميزان مهريه و شيربها در کاغذى نوشته مى‌شود و به اين رسم پاگيره مى‌گويند.
یکی از رسوم عجیب مردم این ناحیه، به هنگام دفن کردن مردگان است. هنگام کفن کردن متوفی، دو چوب زير بغل میت مى‌گذارند تا در هنگام جواب دادن به نکير و منکر عصاى او باشد. بعد از دفن، دور قبر خطى کشيده سپس هفت قدم از قبر دور شده و بازمی‌گردند، فاتحه‌اى مى‌خوانند. از نشانه‌هاى مزار در شهرستان ساوه نقش شير و خورشيد، نقش شانه دو سر براى زن و شانه یکسر و مهر و تسبيح براى مرد است.
«کوسه گلين» مراسمى است که در زمان خشک‌سالی‌ها، جهت طلب باران اجرا مى‌شود. در اين مراسم فردى پوست گوسفندى پوشيده و همراه با جوانان به در خانه اهالى شهر مى‌روند. اهالى هم به آن‌ها مقدارى گندم، پول، آرد يا شيرينى مى‌دهند. سپس با آردهای جمع‌آوری‌شده، حلوائى تهیه‌کرده و مهره سبزى در آن مى‌گذارند.
صنایع دستی
شاید برای شما هم جالب باشد که در عصر سلجوقیان ساوه یکی از مراکز مهم سفالگری بوده و از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. نمونه‌های زیبایی از سفالینه‌های ساوه‌ای در حفاری‌های تپه‌های تاریخی «آوه» به‌دست آمده که در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود.
از دیگر صنایع‌دستی ساوه می‌توان به گلیم‌بافی، قالی‌بافی، رودوزی سنتی، منبت، قلم‌زنی اشاره کرد.
کشاورزی
از محصولات کشاورزی ساوه می‌توان به پسته، انار و طالبی اشاره نمود. شهرستان ساوه دارای ۱۰ هزار هکتار باغ انار می‌باشد که سالانه ۱۵۰ هزار تن انار از آن برداشت می‌شود
سوغاتی‌ها
انار
سوغاتی‌های شهر ساوه، بسیار لذیذ و خوشمزه است، از سوغاتی‌های این شهر می‌توان به انار، رب انار، شیره انار، باسلوق، طالبی، انگور و کشمش اشاره کرد.
ازجمله شیرینی‌های سنتی ساوه می‌توان به نان ماستی و چوکه اشاره کرد.
غذای محلی گپمه
آش آلو، آش انار و کمپه یا گمپه، از غذاهای سنتی ساوه است. کمپه نوعی پلو محلی است که با بلغور و سیب‌زمینی تهیه می‌شود.
جاذبه‌های گردشگری
ساوه یکی از مهم‌ترین شهرهای باستانی ایران است که آثار تاریخی بسیار مهمی را در دل خود جای داده است. از مهم‌ترین بناها باید به مسجد جامع ساوه و مناره این مسجد اشاره کرد.
مسجد جامع ساوه از اولین مسجدهای ایران است که در سال ۵۰۴ هجری قمری ساخته شده و در عصر صفوی مرمت شده است. مناره این مسجد مربوط به دوره سلجوقی بوده و از آجر و ساروج ساخته شده است. بر اساس مستندات تاریخی، این مناره در ابتدا کاملا عمودی و دارای ارتفاعی حدود ۳۰ متر بوده است. براثر سیل ناشی از طغیان رودخانه مزلقان در سال ۱۰۵۱، این شهر به‌کلی تخریب شد و تنها چند اثر مستحکم باقی ماندند که مسجد جامع و این مناره از آن دسته هستند که این مناره هم بر اثر سیل مایل شد و هنوز علت اصلی تخریب نیمه بالایی مناره مشخص نشده است.
منار مسجد جامع ساوه
از دیگر بناهای تاریخی ساوه می‌توانیم به بازار ساوه، مسجد سرخ، گنبد چهارسوق، قلعه دختر یا قیز قلعه و امامزاده سید اسحاق اشاره کرد.
جاذبه‌های طبیعی الویر
از مراکز تفریحی ساوه می‌توانیم به دریاچه مصنوعی و بام ساوه اشاره‌کنیم. روستاهای اطراف ساوه طبیعت بسیار زیبا و دل‌انگیزی دارند؛ اگر روزی به ساوه سفر کردید، بازدید از روستای الویر و دوزج را فراموش نکنید.
