شهرستان سَلماس (شاپور پیشین) یکی از شهرستان‌های استان آذربایجان غربی ایران است که در قسمت شمالی این استان قرار دارد که از شمال به خوی و از جنوب به ارومیه و از شرق به دریاچه ارومیه و طسوج و از مغرب به مرز ایران و ترکیه منتهی می شود. این شهرستان در ۸۵ کیلومتری شمال ارومیه در مسیر راه های اصلی ارومیه-خوی و ارومیه-تبریز قرار گرفته است. مرکز این شهرستان شهر سلماس است. این شهرستان به دو بخش کوهسار و مرکزی تقسیم شده‌است.
مرکز بخش کوهسار شهر کتبان و مرکز بخش مرکزی شهر سلماس است. شهر سلماس در منطقه دشتی واقع شده و رودخانه زولاچای از ۳ کیلومتری جنوب شهر عبور می‌کند و آب و هوای آن در قسمت های مرزی و کوهستانی و در سایر نقاط معتدل و خنک است.
شهرستان سلماس بعنوان تنها شهر شطرنجی آذربایجان غربی و اولین شهر شطرنجی ایران، از زمان زلزله 1309دیلمان با نمادها و المان های شهری با قدمت خود همواره موردتوجه سلماسیان و گردشگران این شهر بوده است.
الگوی شهرسازی شطرنجی با برخورداری از جانمایی منظم و تقسیم مناسب قطعات زمین شهری به دلیل جلوگیری از هدر رفتن زمین به گزینه نخست تبدیل شده و از الگوهای معمول در بسیاری از شهرهای جهان است و از نمونه های مشخص امروزی اینچنین الگویی می‌توان به شهرهای لوس آنجلس، سالت لیک سیتی درآمریکا، تورنتودر کانادا و شهر سلماس در ایران اشاره کرد.
تاریخچه سلماس
با توجه به آخرین یافته های باستانی تاریخ سکونت انسان در منطقه سلماس به بیش از ۱۲ هزار سال قبل می رسد. کشف نشانه هایی از سکونت انسان های غارنشین در اطراف روستای آجواج از جمله این نشانه ها می باشد که گویای سکونت بشر در این منطقه از آذربایجان در هزاران سال قبل است. امروزه به مدد تحقیقات علمی ما درک کاملی از مراحل پیدایش انسان در منطقه سلماس،مراحل غارنشینی و مرحله ایجاد نخستین شهر های بزرگ باستانی داریم. علاوه بر سکونت مردمان باستانی بومی( التصاقی زبان مانند: آرتتا،قوتی ها،لولوبی ها،اورارتورها،مادهاو...) همواره سلماس را به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی خود مکانی برای مهاجرت دیگر مردمان نواحی شمالی-کوه های اورال و آلتای مهاجرت کرده اند. برخی از این مهاجران در این منطقه ماندگار شده و برخی دیگر بعد ها به مناطق جنوبی تر و به خصوص بین النهرین مهاجرت کردند. سومری ها از جمله ملل التصاقی زبان بودند که پس از سکونت در منطقه سلماس و برخی نقاط آذربایجان بعد ها به بین النهرین مهاجرت کرده و تمدن عظیم سومری را پایه گذاری نمودند. نشانه های سکونت سومریان در سلماس وجود دارد.این منطقه در زمان هخامنشیان زاروَند یا زروند بوده و کاوش‌های تپه بیان تاریخچه دوران مادی سلماس را روشن می‌سازد.
برخی از آثار تاریخی سلماس
نقش برجسته معروف به خان تختی که در جنوب شرقی سلماس در ۱۶ کیلومتری جاده اصلی سلماس به ارومیه و بر روی کوه های معروف به پیر چاووش کنده شده است. کتیبه مربوط به تصرف پس از ۳۰ سال مقاومت قوای آذربایجان در مقابل ارتش ساسانی میسر گردید. ۲ سواره و ۲ نفر پیاده مجموعه نقوش این حکاکی را تشکیل می‌دهند که بر اساس اسناد تاریخی این سواره ها اردشیر و پسرش هستند. کمی بالاتر از دماغه کوهی که این نقش بر روی آن حکاکی شده است و در قله کوه یکی از قلعه های معروف سلماس یا همان قلعه اورارتویی خان تختی قرار گرفته است. پله های تراشیده شده در دامنه شرقی کوه که تا قلعه آن امتداد یافته اند از جمله اندک بقایای این قلعه باستانی با عمری بیش از ۳۰۰۰ سال را تشکیل می‌دهند.
آجواج،نقاشی های مربوط به انسان های اولیه
نقاشی های سنگی مربوط به انسان های اولیه و غارنشین که شامل نقوشی از انواع حیوانات نظیر قوچ،اسب و بز های کوهستانی هستند بر روی صخره هایی در ۱۶ کیلومتری جنوب غربی سلماس و نزدیکی روستای آجواج واقع شده‌اند. در پایین این نقوش دره ای مربوط به یکی از شاخه های رود زولا جاری است.
در اصل این نقوش در داخل غاری مربوط به هزاره های قبل کشیده شده بود که امروزه بر اساس عوامل طبیعی سقف این غار فرو ریخته و تخته سنگ های مربوط به این غار در دامنه کوه وجود دارد. مطالعات علمی بر روی قدمت این نقاشی ها و برخی خطوط صورت نگرفته است اما با توجه به نقوش و تاریخ گذر انسان ها از غارنشینی به تشکیل دهکده ها و آذربایجان و به خصوص منطقه سلماس حداقل قدمت این آثار به بیش از ۱۱ هزار سال قبل بر می‌گردد.
قلعه قارنی یاریخ
این قلعه بر روی کوهی معروف به اوچ قارداش (سه برادر) قرار گرفته است. وجود ۳ شیار بزرگ بر روی ضلع شمالی کوه دليل اين نام‌گذاری می باشد. این قلعه یکی از بزرگترین قلعه های سلماس می باشد که شامل محوطه ای وسیع با مجموعه سازه‌های حکومتی می باشد. بر اساس یافته های باستان شناسی قلعه می‌تواند همان ارگ حکومتی شهر اولخوی اورارتویی یا همان سارادوری خوردا باشد. از بقایای این قلعه عظیم می توان به دو دخمه مستطیل شکل ( آرامگاه ) کنده شده در دل سنگ و دو دخمه کوچکتر، پله های سنگی قلعه، بقایای دیوار و اطاق های قلعه اشاره نمود. بزرگی آرامگاه های قلعه که در دل کوه کنده شده اند هر بیننده ای را به تعجب وا می‌دارد. دسترسی و مشاهده نزدیک این قلعه نیاز به پیاده روی طولانی و آشنایی نسبی به فنون کوهنوردی دارد. قلعه در جنوب غربی سلماس قرار گرفته است و از طریق جاده سلماس،هفتوان،اولق،ملحم قابل دسترسی است.
زنجیر قلعه سلماس
این قلعه در جنوب سلماس و در جنوب غربی روستای تمر، بر روی کوهی منفرد قرار دارد و از جمله قلعه های مشهور سلماس به حساب می‌آید که علت آن هم مربوط می‌شود به وجود دیوارهای عظیم محافظ قلعه. این دیوارهای سنگی با استفاده از تخته سنگ های عظیم و بدون کوچکترین ملاتی ساخته شده اند. دیوار ها که قدمت آن‌ها به بیش از ۳۰۰۰ سال قبل بر می گردد پس از گذر این همه سال همچنان بصلابت خود باقی هستند. امروزه در برخی از قسمت‌های قلعه ارتفاع بقایای این دیوارها به بیش از ۲ متر نیز می رسد. دخمه نیم دایره ای شکل و راه روی کنده شده در سنگ نیز از جمله بقایای امروزی قلعه به حساب می‌آید. دستیابی و بازدید از این قلعه از طریق پیاده روی از روستای تمر تا دامنه کوه امکان پذیر می باشد. این پیاده روی حدود ۳۰ دقیقه به طول می انجامد که مناظر بهاره در طول راه بر جذابیت قلعه می افزاید.
قلعه میناس
این قلعه در ۱۶ کیلومتری جنوب غربی سلماس و در کنار جاده اصلی سلماس به ارومیه بر روی رشته کوه های معروف به پیر چاووش ساخته شده است. این قلعه از مجموع قلعه های اورارتویی سلماس به حساب می‌آید که قدمتی بیش از ۳۲۰۰ سال دارد و شامل ۲ برج وردی اصلی، دخمه های سنگی و بقایای ساختمان اصلی است.
خان گولی کهنه شهر
گول کهنه شهر که به نام خان گولی نیز مشهور است یکی از سازه های آبیاری باستانی سلماس و مربوط به تمدن درخشان مردمان اورارتو می باشد. این گول یا همان دریاچه مصنوعی از جمله سیستم‌های آبیاری قدیمی و باستانی است که تا به امروز پس از گذشت بیش از ۲۸۰۰ سال همچنان مورد استفاده قرار می گیرد. در سال ۱۳۴۰ تعمیراتی بر روی این گول انجام گرفت. آب در فصول پر باران در این دریاچه مصنوعی ذخیره شده و در ماه‌های تابستان این ذخایر برای امور کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد. قلعه ای معروف به قارچی بک نیز در ضلع جنوب غربی اين دریاچه مصنوعی وجود داشت که در حین ایجاد عملیات سد سازی بر روی رودخانه دریک از بین رفت.
کلیسای باستانی درشک
این کلیسا که در رورستای درشک (دیریش) قرار دارد یکی از کلیساهای باستانی سلماس و احتمالا متعلق به دوران مغول و دارای معماری بسیار زیبا با سنگلاشه که بقایای ستون ها،محراب و دو اطاق آن تا به امروز باقیمانده است.
کلیسا و سالن تئاتر هفتوان در ۳ کیلومتری جنوب غربی سلماس قرار گرفته است.
کلیسای آشوری خسرو آباد در ۵ کیلومتری جنوب غربی سلماس و در روستای خسرو آباد قرار گرفته است.
آقا مسجدی ( مسجد آقا ) در جنوب شرقی سلماس قرار دارد و بنای اصلی این مسجد که متعلق به دیلمان قدیم یا همان مرکز ولایت سلماس بود در زلزله سال ۱۳۰۹ به کلی توسط زلزله ویران گردید که در دهه های اخیر و در همان مکان اصلی خود به سبک اولیه تجدید بنا شد.
حمام تاریخی شیخ (شیخ حمامی) واقع در خیابان سوره ای یکی از اولین بنا های ساخته شده در سلماس فعلی است که پس از زلزله سال ۱۳۰۹ بنا گردید.
جاذبه‌های طبیعی شهر سلماس
آبشار طبیعی خورخورا در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی سلماس قرار دارد که از طریق جاده سلماس به روستای تمر شور گول قابل دسترس است. آبشار در کنار جاده آسفالته سلماس به سِئرو (سِرو) قرار دارد.
دره حه تَم (حاتم) این دره سرسبز در ۲۵ کیلومتری جاده سلماس به ارومیه قرار دارد و به وسیله راهی فرعی از کنار جاده می توان به این مکان رسید. دره دارای محیطی پوشیده از درختان گردو و بادام و چشمه می باشد.
آب گرم معدنی روستای ایسسی سو که در فاصله ۲۵ کیلومتری جاده سلماس به ارومیه وجود دارد یکی از مشهورترین آب های گرم معدنی سلماس است که در تعدادی از سفرنامه‌ها از خاصیت شفا دهندگی آن صحبت به میان آمده است.
زیارتگاهی هم به نام انس در این روستا قرار دارد.
آب گرم معدنی روستای دریک که آب دارای املاح معدنی آن باعث شده است مناظر آهکی زیبایی در اطراف چشمه ایجاد شود، در شمال غربی سلماس قرار دارد.
غار نمکی چوبانلو، رود زولا،باغات سیب اطراف شهر، دامنه کوه های پیر چاووش و میناس نیز از سایر اماکن تفریحی و طبیعی سلماس به حساب می آیند.
مردم شهرستان سلماس عمدتا به زبان ترکی آذربایجانی و اقلیتی به زبان کردی کرمانجی و عده اندگی نیز ارمنی سخن می‌گویند. عشایر و کوچ نشینان این منطقه عمدتاً از تبار طوایف ترک زبان سنی مذهب کره سنی هستند. عده‌ای از یهودیان هم تا سدهٔ بیستم در این منطقه زندگی می‌کردند.
تاریخ سیاسی
این شهر در دوران مشروطه یکی از مراکز اصلی فعالیت مشروطه خواهان بوده‌است. سلماس یکی از معدود شهرهای آذربایجان بود که همه ساکنان آن مشروطیت را قبول داشته و شهیدانی همچون حیدرخان عمواوغلی و سعید سلماسی از پیشتازان جنبش مشروطه ایران بوده‌اند.
سوغات
سوغاتی‌های این شهرستان عبارتند از پنیرکوزه‌ای مرغوب، اوماج حالواسی،داش حالواسی، سیب گلعذان، هویج صدقیان، انگور، بادام، سبزیجات روستای باغچه‌جیک، قالی و گلیم.
