تربت‌حیدریه شهری در استان خراسان رضوی است که ۲۴ هزار کیلومتر وسعت دارد و در ۱۴۰ کیلومتری شهر مقدس مشهد واقع شده است. تربت‌حیدریه به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین مراکز تولید زعفران شناخته می‌شود و عرفای زیادی را در دل خود پرورش داده است. تربت‌حیدریه از شرق به تایباد، تربت‌جام و رشتخوار، از غرب به کاشمر، از شمال به مشهد، نیشابور و فریمان و از جنوب به شهرستان مه ولات منتهی می‌شود.
❇️جغرافیا
تربت شهری با وسعت ۲۴ هزار کیلومتر در جنوب غربی مشهد است و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۳۳۳ متر است.
بلندترین قله تربت‌حیدریه، قله مکان است که ارتفاعی برابر با ۳۰۱۳ متر دارد. تربت‌حیدریه با شهرستان مشهد ۱۴۰ کیلومتر و با تهران ۱۰۸۶ کیلومتر فاصله دارد.
بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵ جمعیت تربت‌حیدریه برابر با ۲۲۴۶۲۶ نفر است. تربت چهارمین شهر پرجمعیت استان خراسان رضوی است.
❇️تاریخ
نام تربت‌حیدریه در دوران حکومت اشکانیان، «زاوه» بوده و دلیل این نام‌گذاری هم وجود عارفی با نام «قطب‌الدین حیدر تونی» در این ناحیه بوده که مقبره او امروز در خاک این شهر قرار دارد.
نام زاوه برای اولین بار در استاد تاریخی پس از اسلام آورده شده است. در بسیاری از منابع آورده شده که زاویه اولین شهری است که در حمله مغول مورد حمله قرار گرفت، در همین زمان بود که قطب‌الدین حیدر تونی، عارف قرن ششم، درگذشت.
از حمله مغول تا به عصر صفوی، اسناد و شواهد زیادی در رابطه با زاوه یا تربت امروزی در دسترس نیست، دومین باری که زاوه رونق گرفت، در عصر قاجار بود. اسحاق خان قرایی (از خوانین عصر قاجار) کمر به آبادانی زاوه بست و به این منطقه توجه ویژه‌ای کرد، اسحاق خان به‌اندازه‌ای به تربت ارج و قرب بخشید که تا مدت‌ها از تربت‌حیدریه با نام تربت اسحاق خان یاد می‌شد. مردم خطه تربت‌حیدریه نقش به سزایی در انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی ایران داشته‌اند؛ یکی از جالب‌ترین نکات در تاریخ معاصر ناحیه این است که در انقلاب سال ۵۷، مردم تربت‌حیدریه پیشتاز شدند و زودتر از همه جای ایران قیام کردند و در نهم دی‌ماه با دادن ۹ شهید شهر را از حکومت پهلوی پس گرفتند.
❇️لباس محلی
لباس محلی مردم تربت‌حیدریه، لباس محلی است که به‌عنوان لباس خراسان رضوی شناخته می‌شود و در این ناحیه پوشش خاصی دیده نمی‌شود.
لباس محلی مردان در خطه خراسان رضوی شامل موارد زیر می‌شود:
سرپوش‌ها: کلاه نمدی، شب‌کلاه، مندیل، کلاه دوره دار، کلاه پهلوی، کلاه قرص، عرقچین، کلاه ترمه و گردن پیچ تن‌پوش: جلیقه، پیراهن، قمیس، لباده، نیم‌تنه، پالتو، شلوار، قارت (شبیه به کت ولی بلندتر)، قبا، مچ پیچ (پارچه‌ای که مردان به دوردست می‌بندند) و پاپوش
لباس‌های محلی زنانه عبارت‌اند از:
سرپوش، دستمال، روبند، کلوته (نوعی کلاه که با سکه تزئین می‌شود)، کوسه (شبیه به چارقد ولی نازک‌تر مخصوص تابستان)، عرقچین، تن‌پوش یا پیراهن، دالاق (شبیه به جوراب از نوک پا تا کمر را می‌پوشاند)، شلیته، شلوار، یل (شبیه به جلیقه)، چادر، پاپوش
❇️سوغات و صنایع دستی
از سوغاتی‌های تربت‌حیدریه می‌توان به زعفران، پسته، بادام، گردو و خشکبار اشاره کرد.
صنایع‌دستی تربت عبارت‌اند از چاقو، فرش‌بافی، ابریشم‌بافی، نمدمالی، گلیم‌بافی، پلاس بافی و سفالگری.
❇️غذای محلی
در جشنواره غذاهای محلی تربت که در سال ۹۳ در این منطقه برگزار شد، زنان محلی و روستایی بیش از ۱۰۰ غذا را به ثبت رساندند.
ازجمله غذاهای محلی تربت‌حیدریه و روستاهای آن می‌توان به اشکنه ریواس، کدو بشیر، بلغور بشیر، قروتی، گرماس، ماست جوش و اشکنه بنه اشاره کرد.
❇️جاذبه های دیدنی
?مجموعه قطب الدین حیدر
شیخ قطب الدین حیدر، فرزند تیمور و از نوادگان سلطان شاه سالوری از شاهزادگان ازبک و از تبار خاقان ترک بوده است. وی مجذوب شیخ ابوالقاسمی شد که در زاوه سکنا داشته است و به هوای دیدار شیخ، راهی این دیار شد و در سال ۶۱۸ ه.ق وفات یافت.
مجموعه قطب الدین حیدر، شامل آرامگاه قطب الدین حیدر و ایوانی از مسجد جامع قدیم است که در مرکز شهر تربت حیدریه قرار دارد. این مقبره در میان محوطه زیر گنبد قرار گرفته و ضریح چوبی آن دارای تاریخ ۹۸۷ ه.ق است. در امتداد فضای ورودی نیز محرابی تعبیه شده است. بنای موجود در چندین دوره تاریخی مورد توجه قرار گرفته است به نحوی که شالوده آرامگاه احتمالا در دوره تیموری با گنبد دو پوسته گسسته استوار بر تاق نماهای شانزده گانه ایجاد شده است و در دوره صفویه در سال ۱۰۲۳ ه.ق به همت خواجه سلطان محمود تربتی نیز تغییراتی در معماری آن صورت گرفته است.
?کاروانسرای طبسی
این کاروانسرا در مجاورت مجموعه تاریخی قطب الدین حیدر قرار دارد. این رباط را حاج محمد ابراهیم طبسی از تجار معروف عصر قاجار در اواخر این دوره در ملک شخصی خود بنا کرد.
رباط طبسی در زمره بناهای دو ایوانی است که شامل فضای ورودی، هشتی، تعدادی حجره مشرف به میان سرای بنا، انبار و اصطبل است.
?موزه مردم شناسی
قسمتی از بنای رباط طبسی به موزه مردم شناسی تربت حیدریه اختصاص یافته است که در غرفه‌های مختلف آن، آداب و سنن، حِرف و صنایع دستی مردم این خطه به معرض دید عموم در آمده است و بر زیبائی این مجموعه افزوده است. این مجموعه یکی از پر رونق‌ترین مقاصد هدف گردشگران و مردم خود شهرستان است.
?خانه امینی
این بنای تاریخی مربوط به دوره قاجار و محل زندگی امین التجار، از تجار معروف شهر تربت حیدریه در آن دوران بوده است. این بنا دارای تزئینات آجرکاری، کاشیکاری و گچ بری‌های زیبایی است که هنوز پس از گذشت سالیان متمادی، پابرجا مانده است.
این بنا در سال ۱۳۸۸ توسط سازمان میراث فرهنگی تملک و سپس مرمت شد که اکنون اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری شهرستان در آن مستقر است.
?حمام حاجی رئیس
این بنا در اواخر دوره قاجار توسط حاجی رئیس بنا شده است. از فضاهای مهم این حمام می‌توان به رشته پلکان‌های ورودی، سربینه، بینه، گرمخانه و مخازن آب سرد و گرم اشاره کرد.
از ویژگی‌های جالب توجه آن هشت ستون سنگی بسیار زیباست که فضای گنبدی بینه را پدید آورده است و در میان فضای آن نیز حوض سنگی به شکل هشت ضلعی قرار دارد.
?باغ ملی
باغ ملی تربت حیدریه در انتهای خیابان مطهری واقع شده است. این بوستان با قدمتی یکصد ساله و با درختان کاج سر به فلک کشیده، دارای گل و گیاه‌های زینتی بر فراز تپه‌ای در مرکز شهر تربت حیدریه خود نمائی می‌کند. باغ ملی تربت حیدریه یکی از زیباترین پارک‌های ملی کشور است که به واسطه داشتن فضائی بکر و امکانات تفریحی و توریستی مناسب، پذیرای جمع کثیری از مسافران و گردشگران است. همجواری این پارک بزرگ با ابنیه تاریخی همچون قطب الدین حیدر، رباط طبسی و مسجد جامع قدیم سبب شده به مکانی شناخته شده و پر جاذبه برای گردشگران تبدیل شود.
آبنما، نورپردازی و دیواره‌های سنگی ورودی این پارک که بر شهر مشرف است، آن را به فضائی منحصر بفرد تبدیل کرده است.
?پارک کوهستانی پیشکوه
در امتداد مسیر زیارت حرم مطهر امام رضا(ع)، تربت حیدریه آخرین اطراقگاه تا مشهد است. در حاشیه جاده آسیایی که مسیر شرقی جاده ابریشم کهن است، در کوهپایه و تپه‌های مشرف به شهر تربت حیدریه، پارک کوهستانی پیشکوه به وسعت ۸۰۰ هکتار در حاشیه جنوب غربی این شهر واقع شده است.
این پارک با قرار گرفتن در دامنه کوه و داشتن چشم اندازهای طبیعی زیبا، مجموعه استخر و آبشار مصنوعی، پارک سنگی، رستوران و شهربازی کودکان، یکی از پارک‌هایی است که به عنوان منطقه نمونه گردشگری کشور شناخته شده است.همچنین کمپ ثامن متصل به آن، محل مناسبی برای استراحت مسافران می باشد .
?منطقه گردشگری رودخانه حصار
روستای حصار در بخش بایگ شهرستان تربت حیدریه و ۵۵ کیلومتری غرب این شهر، از زیباترین مناطق ییلاقی شهرستان است که دارای رودخانه دائمی و پر آبی است که با وجود خشکسالی‌های اخیر، همچنان جاری و روان است.این رودخانه که در مجاورت شرق روستا است، از شمال به جنوب امتداد دارد و دارای چشمه سارها و باغ‌های زیبا با درختان مثمر همچون آلو، گردو، سیب، گلابی، هلو، گیلاس، آلبالو و دیگر میوه‌های مناطق سردسیر است.
حصار، روستای هدف گردشگری نیز است و همواره در روزهای تعطیل، مملو از جمعیتی است که برای استراحت و گردش به دامن طبیعت پناه آورده اند.
?قله ملکوه
قله مرتفع ملکوه، سومین قله بلند استان است که ارتفاع آن در بلندترین نقطه به ۲۷۶۸ متر می‌رسد. قله ملکوه در جنوب شهر کدکن و غرب روستای زیبای حصار، در فاصله ۷۰ کیلومتری تربت حیدریه قرار دارد. این قله با طبیعتی بسیار زیبا، آب و هوایی تقریبا سرد و دریاچه‌ای زیبا به نام گل خاتون، همیشه پذیرای گردشگران و کوهنوردان سراسر کشور بوده است.
اطللاعات سایر شهرستان های استان خراسان رضوی را درسامانه زمات می توانید مطالعه نمایید.
