خوی مهد تمدن چند هزار ساله و از کهن‌ترین مراکز تمدن در ایران است که حوادث تاریخی زیادی را به خود دیده است. خوی از سه جهت با شهرهای سلماس، ماکو و مرند دارای مرز مشترک است. هم‌مرز بودن با کشور ترکیه به همراه قرارگیری در مسیر جاده ابریشم از دیرباز اهمیت استراتژیکی بالایی به این شهر داده است.
خوی دارای آب و هوایی کوهستانی است و تابستان هایی گرم و زمستان هایی بسیار سرد دارد. این شهر به دلیل داشتن مزارع وسیع آفتابگردان به شهر آفتابگردان ها معروف است. از جاذبه‌های تاریخی و طبیعی شهر می‌توان بازار قدیمی خوی، مقبره آل یعقوب، منار شمس تبریزی، پل خاتون، مسجد مطلب خان، کلیسای سورپ سرگین، موزه گنجینه خوی، مقبره میرهادی و میر بهلول، دروازه سنگی، آبشار بدلان، رودخانه قطور، دژ بسطام را نام برد. تخمه آفتابگردان و عسل مرغوب از محصولات اصلی خوی است که می‌تواند ره‌آورد شهر باشد. صنایع دستی خوی شامل جاجیم بافی، قالی بافی، جل بافی، زیلوبافی، حصیربافی، فرش بافی، گلیم بافی، دست بافت‌های پشمی و سفالگری میشود. زبان مردمان این سرزمین ترکی آذربایجانی است و عاشیق‌ها، طلب باران، رسم ننه تپه، روز قوچ، آیین برداشت گندم، کوسا و سایاچی از آیین‌های قدیمی منطقه است.
خوی یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های نظامی برای دفاع از ایران در طول تاریخ بوده‌است. در نزدیکی این شهر نبرد سرنوشت‌ساز و حماسی چالدران در میان دو امپراتوری ایران و عثمانی رخ داد. در ایران باستان و به ویژه در دوران اشکانی و ساسانی، سرزمینی که امروز، خوی نامیده میشود از ارزش نظامی بسزایی برخوردار بود و در این سرزمین یکی از مهم‌ترین قلاع نظامی ایران یعنی قلعه زینتا قرار داشت،دژ زینتا به دلیل آنکه در غرب ایالت آتروپاتن (آذربایجان) و در نزدیکی ارمنستان بود، هنگامی که امپراتوری روم از طریق ارمنستان به ایران یورش می‌آوردند، اولین پادگان برای دفاع از ایران بود.در زمانی نیز که ایران درصدد اعمال حاکمیت بر ارمنستان بود، قلعه (زینتا) پایگاهی برای سپاهیان ایران جهت تدارک لشکرکشی به ارمنستان به‌شمار می‌رفت.
شهرستان خوی با وسعتی بالغ بر ۵۵۴۸ کیلومتر مربع در شمال غربی‌ترین نقطهٔ ایران و آذربایجان و در مرز کشور ترکیه واقع شده‌است. فاصله آن از تهران ۷۸۰ و از تبریز ۱۶۵ کیلومتر است. شهر خوی در ۱۳۵ کیلومتری ارومیه، مرکز استان آذربایجان غربی قرار دارد. جاده ترانزیتی ایران- اروپا از ۳۰ کیلومتری آن عبور می‌کند و با فاصله ۶۷ کیلومتری از مرز ترکیه واقع شده‌است. شهر خوی از شمال به ماکو و از شرق به مرند و منطقه آزاد ارس باران (جلفا) و از جنوب به سلماس و ارومیه، از مغرب به کشور ترکیه به استان وان به مرکزیت شهر وان منتهی میشود.
فرهنگ و زبان
مردم شهرستان خوی به زبان های ترکی آذربایجانی و کردی کرمانجی تکلم می‌کنند. اکثراً مسلمان و دارای مذهب شیعه و اقلیتی چشم گیری هم سنی می‌باشند. بخشی از مردم این شهرستان سنی مذهب هستند. این گروه‌ها شامل ترک‌های سنی و کردهای سنی مذهب میشود. ترک‌های سنی (کره سنیها - KORA-SONNI) بیشتر در روستاهای جنوب‌غربی شهرستان خوی ساکن هستند و به زبان ترکی آذربایجانی صحبت می‌کنند. از روستاهای بزرگ کره سنی در خوی می‌توان یزدکان و وار را نام‌برد که به زبان ترکی آذربایجانی تکلم می‌کنند. بخشی از ترک‌های سنی ساکن در جنوب شهرستان خوی امروزه کرد زبان شده‌اند. مردم کردتبار خوی نیز همچنین در ناحیه مرزی قطور و صفائیه ساکن شده‌اند که با زبان کردی کرمانجی از زبان‌های کردی صحبت می‌کنند.
آثار تاریخی- باستانی و جاذبه‌های طبیعی
? برج شمس تبریزی: مدفن عارف ایرانی و مراد مولوی - دوره سلجوقی یا صفوی ? پل خاتون (خاتین کؤرپوسو) - دوره حکومت دنبلی‌ها ? دروازه سنگی (قالا قاپیسی) - دوره ایلخانی ? عمارت حکومتی - دوره قاجاریه ? بازار سرپوشیده: یکی از بازارهای تاریخی ایران محسوب میشود و سبک‌های معماری صفوی، دنبلی و قاجاری در آن دیده میشود. ? خانه کبیری‌ها - دوره صفوی یا دنبلی ? حمام محمدبیگ - دوره دنبلی
? دبیرستان خسروی - دوره پهلوی
? کنسولخانه روسیه، مساجد قدیمی مطلب‌خان، ملاحسن، شاه، حاجی بابا و خان - دوره قاجاری
? کلیساهای سورپ سرکیس و ماهلازان، امامزاده سید بهلول از نوادگان امام علی النقی، مقبره آقا میر یعقوب، پل هوایی بزرگ قطور در محور مواصلاتی راه‌آهن آسیا- اروپا
? قلعه کوراوغلو و چنلی بئل (کمره مه‌آلود) مشهورش در کوهی نزدیک پل قطور
? دژ بسطام در روستای بسطام در شهرستان چایپاره متعلق به دوره اورارتو
زیرساخت‌های فرهنگی
چند نشریه هفتگی «خوی، اورین خوی، ندای خوی، دار الصفا، فرهنگ شمس و چالدران، اقتصاد آذربایجان» منتشر می‌شوند.
دانشگاه آزاد اسلامی با حدود ۵۳۰۰ دانشجو، دانشگاه پیام نور با حدود ۲۵۰۰دانشجو، دانشکده پرستاری، دانشکده فنی و مهندسی، دانشکده علوم قرانی، حوزه علمیه نمازی، مرکز تربیت معلم و دانشگاه‌های غیردولتی علامه خویی، زرینه و شمس از مراکز علمی - آموزشی شهر به‌شمار می‌آیند و دانشگاه دولتی خوی نیز در دست ساخت می‌باشد.
تولیدات کشاورزی
شهرستان خوی از نظر تولید عسل رتبه نخست را در کشور به خود اختصاص داده‌است. در این شهرستان ۱۹۳ هزار کندو وجود دارد که در حدود ۶ هزار تن عسل، معادل ۶۵ درصد عسل تولیدی ۱۳۸۷ در استان آذربایجان غربی و ۲۰ درصد عسل تولیدی کشور را شامل میشود.
بسیاری از مزارع شهرستان خوی مزرعه گل آفتابگردان است و این شهرستان یکی از مهم‌ترین تولیدکنندگان تخمهٔ گل آفتابگردان در سراسر کشور به‌شمار می‌آید. گفته میشود طرح فرودگاه این شهرستان از نمای بالا به شکل گل آفتابگردان طراحی شده‌است.
دیگر محصولات این شهر که شهرت جهانی دارند مانند: البالو؛ زرد الو؛ الوچه؛ گیلاس؛ سیب می‌توان اشاره کرد
راه ترانزیت
شهرستان خوی با وجود قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم تنها راه مرزی نزدیک به کشور ترکیه است. در تاریخ ۲۶ فروردین ۱۳۹۰ مرز رازی با حضور وزرای خارجهٔ ایران و ترکیه و مقامات محلی به‌طور رسمی گشایش یافت.
فرودگاه خوی
فرودگاه خوی در مهر سال ۸۳ به بهره‌برداری رسیده‌است. دو پرواز هفتگی در مسیر هوایی تهران-خوی-تهران توسط شرکت هواپیمایی ایران ایر (هما) از این فرودگاه انجام میشود.
پایانه مسافربری
پایانه مسافربری سردار شهید حاج محمد حنیفه درستی در دو طبقه به عنوان بزرگترین پایانه مسافربری شمال غرب و غرب کشور در سال ۱۳۸۷ به بهره‌برداری رسید. ظرفیت روزانه این ترمینال مسافربری برای جابجایی مسافر ۴٬۵۰۰ نفراست.
منطقه ویژه اقتصادی خوی
منطقه ویژه اقتصادی شهرستان خوی در جنوب شهرستان خوی در جاده خوی به سلماس و ارومیه به مساحت یکهزار و چهل هکتار در زمین‌های روبروی شهرک صنعتی جاده فرودگاه این شهر تعیین شده با امکانات :فرودگاه خوی - نیروگاه سیکل ترکیبی خوی - شهرک صنعتی خوی و…، هم‌اکنون در حال انجام کارهای مقدماتی خود در هیئت دولت می‌باشد.
این منطقه در غرب شهرستان خوی واقع شده و بخشی از شهر خوی و جاده قطور و گذرگاه مرزی رازی را شامل میشود. خوی تنها شهریست که راه‌آهن ایران به کشور ترکیه و اروپا را دار است و مسافت زمینی آن با شهر وان در کشور ترکیه از طریق بازارچه رازی ۱۲۰ کیلومتراست؛ که با وجود ساخت دو پل امکانات مسافری مرز رازی هم به ترانزیت و کامیون هم مهیا شود با امکانات زیر بنائی پایانه بزرگ شهید درستی خوی فرودگاه خوی و ایستگاه راه‌آهن رازی خوی شاهد پیشرفت و روزافزون این مناطق ویژه و آزاد در شهرستان خوی خواهیم بود. هم‌اکنون در حال انجام کارهای مقدماتی خود در هیئت دولت می‌باشد.
