با وسعتي معادل 2185/65 كيلومتر مربع 4/8 درصد از كل مساحت استان آذربایجان شرقی را به خود اختصاص داده است و از اين لحاظ رتبه سيزدهم را بين شهرستانهاي استان دارا مي‌باشد. مراغه از سمت شمال با شهرستان تبريز، از شمال‌شرق با شهرستان بستان‌آباد، از شرق باشهرستان هشترود، از جنوب با استان آذربايجان غربي و شهرستان ملكان، ازجنوب‌شرق با شهرستان چاراويماق، از غرب با شهرستان بناب و از شمال‌غرب باشهرستان اسكو و عجب شير همجوار مي‌باشد.
جغرافیای طبیعی شهرستان مراغه
اين شهرستان از دو قسمت مجزا تشكيل شده است. بخش شمالي كه شامل دامنه‌هاي جنوبي ارتفاعات سهند مي‌باشد، به صورت كوهستاني و ناهموار بوده و بخش مركزي و جنوبي شهرستان، بصورت دشت و جلگه مي‌باشد. توده كوهستاني سهند ازمهمترين عوارض توپوگرافيك شهرستان محسوب مي‌شود كه دامنه‌هاي جنوبي اين كوهستان پيكربندي بخش عمده‌اي از شهرستان را تشكيل مي‌دهد. شيب عمومي زمين در اين شهرستان از شمال به جنوب است و سه رودخانه ليلان‌چاي، مردق‌چاي،صوفي‌چاي از رودخانه‌هاي مهم تأمين‌كننده آب كشاورزي شهرستان مي‌باشند.
آب و هوا: شهرستان مراغه از لحاظ وضع آب و هوا معتدل (متمایل به سردی)و نسبتا مرطوب می باشد. هوای قسمتهای جلگه و کنار دریاچه گرمسیر و در قسمت های کوهستانی معتدل می باشد . هوای بخش سراجو بطور کلی معتدل و در سایر بخشها در قسمتی سرد و در قسمتی معتدل می باشد.
تقسیمات کشوری
براساس آخرین تقسیمات کشوری دارای دو بخش (مرکزی و سراجو)، 6 دهستان و 2 نقطه شهری به نام های مراغه و خراجو و 158 آبادی دارای سکنه می‌باشد.
جمعیت
براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسكن در سال 1390، جمعیت شهرستان مراغه در حدود 247681 نفر (6.7 درصد جمعیت استان) و جمعیت مرکز این شهرستان 162275 نفر برآورد شده است. جمعیت شهری این شهرستان 163859 نفر و جمعیت روستایی آن 83822 نفر و تعداد خانوار آن 70546 خانوار است.
جغرافیای تاریخی شهرستان مراغه
شهر مراغه با غناي بيش از 300 اثر تاريخي وبيش از 110 اثر ثبتي بازمانده از دوره‌هاي مختلف تاريخي، بستري مساعد براي پرورش اديبان، دانشمندان وهنرمندان متعددي در طول تاريخ بوده و هست. براساس منابع تاريخي مراغه شهري مهم در دوران حكومت ماناها بوده و جزء سهايالت مهم آذربايجان قديم و با نام اوئشديش شناخته شده است. منابع تاريخي مراغه را زادگاه زرتشت ناميده و دانشمندان در اين باورند كه زرتشت در دامانكوه سهند كه در اوستا از آن با نام اسنوند ياد شده است متولد گرديده. مراغه در سال 61 هجري قمري به تصرف اعراب درآمد و از پايگاه‌هاي آنان به شمار مي‌آمده است.
آثار تاریخی و دیدنی شهرستان مراغه
گنبد سرخ:بنايي چهارگوش در دو طبقه همانند ديگر برج مقبره‌هاي تاريخي مي‌باشد كه دردوره سلجوقي بنا شده است. تاريخ ساخت بنا 542 هجري قمري است. تزئينات آجري وتلفيق آن با كاشي، اسليمي‌هاي گچ‌بري شده و كتيبه‌هاي آجري در چهار ضلع بنا از شاخصه‌هاي ارزشمند اين بناست كه آغازگر شيوه آذري است. اين بنا به دستور ابوالعزعبدالعزيز بن محمود بن سعديديم الله علده ساخته شده كه نوشته‌هاي كتيبه ضلع شمالي گواه بر اين مدعاست. اين برج در جنوب شرقي شهرمراغه در محله جودي‌آباد واقع شده است.
برج مدور: در دوره سلجوقي به سال 563 هجري قمري در دو طبقه احداث گرديده است. اين بناكه تزئينات آن تنها در بخش ورودي برج مي‌باشد. از عناصر تزئيني اين بنامي‌توان به كاشيكاري، تزئينات آجري و كتيبه آجري بالاي درگاه اشاره نمود. اين برج در مركز شهر مراغه، كوچه موسوي‌ها واقع شده است.
گنبد کبود:
در كنار برج مدور مراغه برج ده پهلوي منشور شكل زيبائي وجود دارد كه دردوره سلجوقي همانند برج مدور در دو طبقه بنا گرديده است. از تزئينات اين بنا مي‌توان به طاق‌نماها، تزئينات آجري و اسليمي‌هاي گچ‌بري شده بدنه خارجي گنبد و نيز كتيبه گچ‌بري شده داخل سردابه اشاره نمود. همچنين قطاربندي‌ها و كتيبه‌هاي آجري و كاشي‌كاري‌هاي بدنه برج كه بر روي سكوي سنگي ساخته شده است، از ديگر عناصر تزئيني اين بنا مي‌باشد.
گنبد غفاریه:
اين گنبد در شمال غربي شهر مراغه كنار رودخانه صافي چاي مجاور پل هلاكوخان واقع شده است. اين بنا در دوره ايلخاني و حكومت سلطان ابوسعيد به تاريخ 725 و 728 هجري قمري احداث شده است. اين بنا چهارگوش به شكل مكعب كه بر روي سكويي سنگي و سردابه دخمه‌اي استوار شده است. در چهار زاويه آن ستونهايي با تزئينات حصيري ساخته شده است. هر يك اضلاع برج به غير از ضلع شمالي داراي دو طاق‌نما و يك حاشيه كتيبه داراست كه به خط ريحان نوشته شده است. كاشي هاي اين بنا به رنگ آبي فيروزه‌اي در فرمهاي خاص آن دوره جلوه زيبائي به بنا بخشيده است.
معبد مهر:
سازه‌اي سنگي در قبرستان روستاي ورجوي وجود دارد كه در منطقه به امامزاده ملامعصوم مشهور بوده و شباهت زيادي به معابد مهر يونان، ايتاليا و تركيه دارد. در دوره صفوي يا اوايل قاجار يكي از روحانيون بنام آخوند ملامعصوم مراغه‌اي در اين مكان دفن كرده و به نام زيارتگاه رواج داده‌اند. در وديوار تالار بزرگ با خط ثلث آياتي از سوره آل‌عمران را بعدها به آن نقش كرده‌اند كه استفاده از آن در دوره‌هاي اسلامي را آشكار مي‌كند. به روي ديواره ورودي سمت چپ معبد تصوير ماري حك شده كه اين نقش در دوره اشكانيان بسيار متداول بوده و به روي گچ‌بري‌هاي اين دوره به وفور مشاهده مي‌گردد. معبد مهر مراغه به عنوان يكي از معدود معابد مهرپرستي ايران در فاصله حدود 5كيلومتري جنوب مراغه واقع شده و قديمي‌ترين بناي استان بشمار مي‌رود.
مقبره آقالار (موزه سنگ‌نگاره‌ها):
بعنوان بناي باقيمانده از دوره زنديه بيانگر نوع و سبك معماري آن دوره بسيار حائز اهميت است عرفا و اشخاص مذهبي و سياسي و هنرمندان اين شهر دراين مكان مقدس آرميده كه عبدالفتاح موسوي مراغي متخلص به شيخ اشراق وشاهزاده قلي ميرزا متخلص به مجنون عليشاه از مهم‌ترين اشخاص دفن شده در اينبقعه است. اخيراً اين بنا بعنوان موزه سنگ‌نگاره‌هاي تاريخي منطقه موردبازديد عموم قرار گرفته است. اين بنا در جنوب شرقي مراغه و به فاصله اندكي از گنبد سرخ داخل بوستان آقالار واقع شده است.
مقبره اوحدی مراغه ای:
اوحدي از عرفا و شاعران قرن هشتم مي‌باشد. طرح و اجراي مقبره اوحدي باالهام از چهارتاقي‌هاي ساساني و بناهاي اسلامي به شكل زيبا ساخته شده و باموزه تخصصي ايلخاني همجوار است. اين بنا در بخش شمالي مراغه، خيابان دانشسرا واقع است.
کلیسای هوانس:
تنها كليساي باقيمانده از مسيحيان با توجه به نبود خانواده‌هاي مسيحي دراين شهر بعنوان نماد مذهب يكي از اديان الهي بسيار حائز اهميت است. اين بنادر دوره ايلخاني به دليل تساهل مذهبي آن دوره بنا شده كه در دوره‌هاي بعدالحاقات و تعميراتي به روي آن انجام گرفته. اين بنا در مجموعه‌اي متشكل ازمدرسه ارامنه خانه كشيش و ساختمان نگهباني قرار دارد و در خيابان امام خميني واقع است. كليسا از سه بخش شامل محراب، صحن و بخش مياني تشكيل شده است. محراب جايگاه مخصوص كشيش، بخش مياني مخصوص نزديكان وي و صحن مخصوص مردم عادي بوده است. محراب كليسا شامل سه بخش است، بخش مياني عريض تر از دوبخش جنبي است كه سكوهايي در آنها تعبيه گرديده است. برج ناقوس كليسا متشكل از چهار ستون است كه بر فراز آنها برج ناقوس كليسا با گنبدي مخروطي وجوددارد.
رصدخانه مراغه:
با توجه به سابقه فعاليتهاي نجومي در ايران و ديگر كشورهاي اسلامي مي‌توان گفت رصدخانه مراغه نه تنها كاملترين رصدخانه‌اي است كه تا زمان خود ايجاد شده بلكه نخستين رصدخانه مجهز قبل از كشف دوربين به شمار مي‌رود و تمام معلومات نجومي كه هم اكنون بدون دوربين حاصل مي‌شود در آنجا به دست آمده و تا 300 سال بعد رصدخانه‌اي به مجهزي آن در غرب به وجود نيامد. رصدخانه مراغه با توجه به فعاليتهاي قبل و بعد از آن (تا قبل از كشف دوربين)، در زمينه علم نجوم و ستاره‌شناسي بايد نقطه اوج تكامل چنين فعاليتهايي و چنين موسسه‌اي در كشورهاي اسلامي دانست. غارها و معماري صخره‌اي تپه رصدخانه كه به پيش از اسلام مربوط مي‌شود، نيز از جمله جاذبه‌هاي ديدني تپه رصدخانه محسوب مي‌شود. اين آثار در غرب شهر مراغه در تپه‌اي به همين نام (رصد داغي) واقع است.
غار کبوتر:
هم سن با غار علي‌صدر همدان در بلنداي كوهي كنار رودخانه‌ي پرآب جاري در ده زيباي گشايش است.
اقتصاد
اقتصاد شهرستان مراغه به عنوان يكي از شهرستان هاي مهم استان آذربايجان شرقي مانند بسياري ديگر از نقاط كشور بر پايه توليدات كشاورزي و فرآورده هاي دامي استوار مي باشد. در چهارچوب فعاليت هاي كشاورزي شهرستان مراغه علاوه بر تامين نيازمندي هاي داخلي خود همه ساله مقدار متنابهي از محصولات كشاورزي و دامي خود را به ساير نقاط استان و نيز ساير شهرستان هاي كشور و خارج از كشور صادر مي نمايد تركيب مشاغل و توزيع منابع درآمد مردم اين شهرستان در مجموع نشانگر اين است كه شهرستان مراغه در قالب فعاليت هاي اقتصادي به عنوان يك مركز كشاورزي محسوب مي گردد. ميزان توليدات كشاورزي و دامي و نيز توليد ميوه به خصوص خشكبار درحدي است كه ضمن خودكفايي مصارف داخلي شهرستان به عنوان يكي از شهرهاي مهم صادركننده خشكبار كشور به حساب مي آيد.
کشاورزی
شهرستان مراغه به واسطه موقعيت و واقع شدن در دره حاصل خيزي كه به وسيله آب رودخانه صافي و ساير رودخانه ها كه از سرچشمه كوه سهند جاري هستند مشروب مي گردد و به واسطه استعداد فوق العاده خاك و وفور آب تا اندازه اي از قديم الايام مستعد پرورش و به دست آوردن انواع و اقسام محصولات كشاورزي و دامي مي باشد به طوري كه ابن حوقل بيشتر از هزار سال قبل و حمدالله مستوفي حدود 660 سال قبل مراغه را به داشتن باغات ميوه و محصولات كشاورزي ستوده اند. به طور كلي وضع كشاورزي شهرستان مراغه در دو بخش جداگانه مناطق شهري و روستايي قابل طرح است. مناطق شهي در شهر مراغه و بخش هاي تابعه آن كشاورزي به معني باغداري و تربيت اشجار مي باشد. اكثر مردم اين شهر داراي باغ و در اصطلاح محلي ملخاوا ( ملك آباد) ناميده مي شوند. و به تناسب توانايي مادي خود قطعات زميني را به صورت تاكستان و درختكاري درآورده و در آن به فعاليت مي پردازند باغان انگور مراغه يكي از منظم ترين تاكستان هاي كشور محسوب مي گردد و انواع انگور كه بيش از 26 نوع مي باشد توليد نموده و با تبديل به خشكبار به فروش مي رسد. باغداران شهرستان در كنار تاكستان هاي خود انواع درختان بادام، گردو، سيب، آلوچه، زردآلو و صيفي كاري و بيشه زار را آباد كرده و به سرسبزي منطقه مي افزايند.
مردم‌شناسی
مردم شهر مراغه به زبان ترکی آذربایجانی صحبت می‌کنند. اکثر مردم شهر مسلمان و دارای مذهب شیعه هستند. علاوه بر این، شهر مراغه شامل اقلیتی از چند خانواده ارمنی است. علت حضور ارمنیان در این شهر را به حضور مادر مسیحی هلاکو در شهر مراغه نسبت داده‌اند که سبب شده بود مسیحیان دارای امتیازات خاص شوند و از شهرهای مختلف به مراغه بروند. همین امر سبب شد در شهر مراغه کلیساهای متعدد ساخته شود. شهر مراغه به دلیل داشتن اقلیم جغرافیایی خاص، مرکز کشاورزی و باغداری انگور و محصولات دیگر محسوب می‌شد. محصولات صنعتی و کارخانجات شهر نیز حول محور کشاورزی بنیاد گذاشته شدند. برای مثال محصولاتی از قبیل کشمش، خشکبار، عسل، مواد لبنی، پوست، فرش و سایر مواد غذایی است.
سوغات و صنایع دستی شهرستان مراغه
مراغه شهری است که با توجه به موقعیت ممتاز جغرفیایی آن و قرار گرفتن در منطقه سر سبز آذربایجان و در کنار دامنه سهند و با درختان سر به فلک کشیده با انواع میوه‌های گوناگون بستر مناسبی را برای به وجود آمدن انواع سوغاتی فراهم کرده است. وفور محصولات مورد توجه مردم سخت‌کوش و خوش‌ذوق و سلیقه مراغه‌ای قرار گرفته است و بهترین استفاده را از این فرصت کرده‌اند و سوغاتی‌های مختلفی را در نوع و شکل‌های گوناگون برای مراغه رقم زده‌اند. بارزترین سوغاتی‌های مراغه صابون و سجوق مراغه است. سایر سوغات مراغه نیز در بیشتر شهرهای کشور با نام مراغه شناخته شده است. قابل ذکر است که سوغات مراغه هیچگاه از چشم گردشگران و مهمانان داخلی و خارجی به دور نمانده و با طمع لذیذش کام آنها را شیرین می‌کند و کمتر کسی پیدا میشود که از مراغه با دست خالی به وطن خود باز گردد.
صابون مراغه، شوینده‌ای با ۲۰۰ سال اعتبار
تا پیش از تولید صابون‌های صنعتی، در بیشتر شهرهای ایران مردم از صابون مراغه استفاده می‌کردند و هم‌اکنون نیز در بازار سنتی همه شهرهای ایران، صابون‌های سنتی مراغه طرفداران زیادی دارد. این صابون از دنبه گوسفند و سود سوزآور تشکیل شده و در ساخت آن از مواد شیمیایی استفاده نمی‌شود. امروزه نیز با وجود رواج صابون‌های صنعتی، این نوع صابون همچنان به‌عنوان یکی از شوینده‌های سنتی رایج میان خانواده‌های ایرانی مورد استفاده است. صابون مراغه در سه رنگ سفید، زرد و سیاه تولید میشود و معروف‌ترین نوع آن صابون زرد است. تنها فرق صابون زرد و سفید در رنگ آنهاست ولی صابون سیاه از ضایعات این صابون‌ها به وجود می‌آید و قدرت پاک کنندگی آن نسبت به بقیه کمتر است. در برخی موارد به ترکیبات صابون سیاه، سدر و رنگ حنا اضافه میشود که در این صورت صابونی مناسب برای رفع شوره سر، ریزش مو و تقویت پیاز مو است.
خشکبار مراغه
به دلیل وجود باغهای فراوان در مراغه و روستاهای اطراف آن فرصت مناسبی برای کشاورزان و باغداران قرار داده است که از محصولات خود در شکل‌های مختلف از جمله به صورت خشکبار استفاده کنند. محصولات خشکباری که از دیرباز در این منطقه تهیه میشود عبارتند از: گونه‌های مختلف کشمش, مغز بادام و گردو، فندق، قیسی، آلوچه و غیره.
این مصولات با کیفیتی بی‌نظیر و تناژ بالا در کارخانه‌های بسته‌بندی مراغه تنظیف و بسته‌بندی و صادر میشود. قابل ذکر است که مراغه در پرورش سیب و انگور و خشکبار، شهرت جهانی دارد و محصولات آن به کشورهای اروپایی صادر می‌گردد.
عسل طبیعی دامنه سهند
طبیعت وحشی و دست نخورده دامنه سهند با گل‌های خوش عطر و گوناگون, زنبور عسل‌ها را به سوی خود می‌خواند و بهترین عسل‌ها را رایگان به آنها تقدیم می‌کند که از بهترین عسل‌های دنیا می‌توان عسل دامنه سهند را نام برد. عسل دامنه سهند به وفور در این مراغه تهیه میشود و تامین کننده عسل بازارهای داخلی و خارجی است و در سایه همین کیفیت و مرغوبیت، عسل مراغه مورد تایید استاندارد مواد غذایی کشور سوئد و دیگر کشورهای اروپایی شده است.
شیرینی چای
گروهی دیگر از شیرینی‌پزان مراغه در کارگاه‌های خود علاوه‌بر تهیه آب نبات و شاخه نبات، شیرینی‌های مخصوصی برای استفاده به همراه چای تهیه می‌کنند که در اصطلاح محلی به آن چای شیرینی سی گفته میشود که بسیار خوش مزه بوده و محصولی است که امروزه فقط در مراغه تهیه میشود.
دوشاب
باغداران مراغه‌ای هر ساله در آغاز فصل پاییز پس از برداشت انگور بخشی از این محصول را به صورت شیره انگور که دوشاب نیز گفته میشود تهیه می‌کنند. دوشاب که از انگورهای این منطقه تهیه میشود به دلیل نوع خاک و آب و هوای مناسب بسیار مرغوب و انحصاری است و کمتر می‌توان نظیر آن را با این طعم در جای دیگری به‌دست آورد.
باسلوق و سجوق
از بین انواع شیرینی‌های مراغه نوعی از شیرینی خوش طعم مراغه که با شیره انگور پخته میشود, باسلوق و سجوق مراغه است که در کارگاه‌های شیرینی پزی به شیوه سنتی تهیه شده و پس از بسته‌بندی در بازارهای مراغه به‌عنوان یکی از سوغات مراغه به مردم عرضه میشود.
از شیرینی‌های دیگر مراغه می‌توان به لوزینه‌ها و قرابیه‌هایی که از مغز گردو و بادام تهیه می‌شوند اشاره کرد. با اینکه در مناطق دیگر آذربایجان این شیرینی‌ها تهیه میشود ولی همچنان به نام مراغه زینت بخش بازارها و سفره‌ها به خصوص سفره هفت‌سین است.
حلوا
حلواهای مراغه که تهیه شده از شیره انگور و مغز گردو و آرد نخود است به‌طوری از دست حلواپزان ماهر و با تجربه مراغه‌ای بیرون می‌آید که همیشه خورندگان آن مزه‌اش را به یاد دارند.
این حلوا نیز از دیگر شیرینی‌ها و سوغاتی‌های منحصربه‌فرد مراغه است.
صنعت و معدن مراغه
شهرك صنعتی مراغه
شهرك صنعتی مراغه با طراحی 232 واحد صنعتی در 14 هكتار با امكانات آب و برق آمده سازی شده و جاده آسفالتی كه در قسمت جنوب غربی شهر مراغه در فاصله 8 كیلومتری قرار دارد و صنایع بزرگی از جمله صنایع كاغذ مراغه با اعتباری معادل 420 میلیارد با ظرفیت تولید 60000 تن در سال و كارخانه صنایع شیمیائی كاوه سودا (كربنات سدیم و ...) با اعتباری معادل 440 میلیارد ریال و با ظرفیت تولید 20000 تن در سال در كنار خود جای داده است.
با توجه به وجود كارخانجات فوق‌الاشاره خط انتقال آب شرب و صنعتی از سد علویان به میزان 6 میلیون مترمكعب به طول 14 كیلومتر، پست برق 132 با ظرفیت 60 مگاوات در دست اجرا می‌باشد كه برای كارخانه خودروسازی، مادخورود تأمین این امور زیربنائی (گاز، برق، تلفن) میلیاردها ریال اعتبار مورد نیاز بوده كه به دلیل وجود این امكانات در 500 متری زمین واگذار شده بر متراژ 500000 مترمربع به صورت رایگان و 1500000 مترمربع دیگر با تملك بسیار آسان و به قیمت هر متر مربع كمتر از 2000 ریال جهت توسعه این امر كه در نوع خود بی‌نظیر بوده و وجود این امكانات زیربنائی، هزینه مالیات تأسیس كارخانه را به شدت كاهش خواهد داد.
ناحیه صنعتی دیگر كه در 3 كیلومتری شرق مراغه قرار دارد. بیش از 30 كارخانه مهم را در خود جای داده است كه نمونه مهم آن كارخانه پروفیل‌سازی (PVC) می‌باشد كه با مشاركت نصف به نصف كشور تركیه احداث گردیده است و از سال 1374 تولیدات خود را در بهترین وضع در سطح جهانی عرضه می‌كند.
در سالهای گرذشته با وجود شهرك صنعتی در مراغه دو واحد بزرگ تولیدی شامل صنایع بزرگ كاغذ تحریز و كارخانه تولیدی كربنات سدیم با اعتباری بالغ بر 440 میلیارد ریال با ظرفیت تولید دو هزار تن كربنات سدیم راه‌اندازی شده است. با وجود كارخانجات فوق خط انتقال آب شرب و صنعتی از سد علویان به میزان 6 میلیون متر مكعب و خط انتقال گاز مایع به طول 14 كیلومتر و برق 122 كیلووات با ظرفیت6 مگاوات راه‌اندازی شده است.
صنعت قالی بافی
مردم شهرستان مراغه در كنار فعالیتهای كشاورزی از 150 سال پیش صنعت قالی بافی را به دست هنرمندان نامی و گمنام خود كه مهد تمدن منطقه را به ذوق هنر خود به عرصه ظهور رسانده، بطوریكه دیدها را مبهوت و قلبها را مدهوش ساخته و زبان را به تحسین و احساس را به تواضع وا می‌دارد.
در شرایط فعلی بیش از 5/17 درصد از جمعیت فعال شهرستان مراغه را بافندگان فرش، رنگرزان فرش، رفو كننده و نقاش و پرداخت‌زنی فرش به خود اختصاص داده است. نزدیك به تعداد 14000 نفر بطور مستقیم در تولید فرش فعالیت می‌كنند.
پر واضح است كه هر جا سخن از فرش است آهنگ زیبای زندگی گوش و جان را نوازش داده و سر انگشت ذوق هر بافنده‌ای پر تلاش بر تار و پود فرش زیبا، رنگ زندگی می‌زند و همگان را به حیرت ذوق هنر می‌برد.
صنعت معدن مراغه
در مراغه مواد معدنی قابل توجهی وجود دارد كه سرمایه‌گذاری مناسب را می‌طلبد، چرا كه این امر سبب توسعه صنعت معدن در مراغه و باعث ایجاد درآمد و اشتغالزائی خواهد شد.
