خراسان جنوبی یکی از استان‌های مرزی کشورمان است که کمتر از آن چه که باید و شاید در زمینه‌ی گردشگری به آن پرداخته شده است. استانی بزرگ با مردمانی مهربان و مهمان‌نواز و دیدنی‌هایی که در گوشه‌وکنار استان پراکنده شده‌اند.
?تاریخ
خراسان جنوبی شامل محدوده‌ای از خراسان بزرگ است که در سده‌های پیش قهستان نامیده می‌شده‌است. شهرهای مهم ایالت قهستان، تون(فردوسامروزی) و قائنبوده‌اند . مارکوپولونیز در سفرنامه خود، از این منطقه با نام تونوکاین (تون و قاین) یاد کرده‌است.
در سده‌های اخیر و به ویژه از دوران قاجار، دو شهر فردوس و قائنبه دلیل حوادث طبیعی مختلف به تدریج موقعیت جمعيتي خود را از دست داده و بیرجندمرکزیت و اهمیت بیشتری یافت.
تشکیل استان خراسان جنوبی به مرکزیت بیرجند از سال ۱۳۴۲ مطرح بوده است و در سال ۱۳۸۳ و پس از سال‌ها کشمکش سیاسي اين استان تأسيس شد. مرکز اين استان جديد شهر بيرجند تعيين گرديد. در زمان تأسيس اين استان شامل سه شهرستان بيرجند، نهبندان و سربيشه بود.
در سال ۱۳۸۳ و پس از تقسیم خراسان مباحثی در مورد الحاق قاین به خراسان جنوبی مطرح گردید و در نهايت در اواخر همان سال ۸۳ شهرستان قاين به استان خراسان جنوبي الحاق گرديد.
در مرحله اول تقسیم خراسان و شکل گیری استان خراسان جنوبی، تنها بخش سرایان شهرستان فردوس با پذيرش اين امر که با پيوستن به خراسان جنوبي از بخش به شهرستان ارتقاء مي‌يابد حاضر به جدايي از فردوس و خراسان رضوي شد و مدتي را به عنوان يکي از بخش‌هاي شهرستان بيرجند در خراسان جنوبي به سر برد تا اينکه در سال ۱۳۸۴ اولين ارتقاء در خراسان جنوبي با ارتقاي بخش سرايان به شهرستان صورت گرفت. در همين سال با ارتقاي بخش درميان به مرکزيت شهر اسديه (اسدآبادسابق) دومين شهرستان جديد استان خراسان جنوبي به وجود آمد.
ادامه تلاش‌ها برای الحاق فردوس در سال ۱۳۸۶ به نتیجه رسید و این شهرستان هم ، به خراسان جنوبی ملحق شد.
در سال ۱۳۸۷ بخش بشرویه شهرستان فردوس هم در جواب قبول الحاق به خراسان جنوبی توانست ارتقاء پیدا کند و هشتمین شهرستان استان تأسیس شد.
در سال ۱۳۹۱ و در روزهای پایانی این سال طبس به خراسان جنوبی پيوست. همچنين فرمانداري اين شهر نيز به فرمانداري ويژه و معاونت استانداري ارتقاء يافت.
در اردیبهشت ۱۳۹۱ نهمین و دهمین شهرستان‌ها تأسیس گشتند. بخش زیر کوه قاين همراه با بخش زهان قاين و تبديل دهستان شاسکوه اين شهرستان به بخش با سه بخش به شهرستان زير کوه ارتقاء يافت و حاجي‌آباد زيرکوه پس از حاجي‌آباد هرمزگان و حاجي‌آباد فارس (زرين دشت) سومين حاجي‌آباد کشور شد كه به خود فرماندار مي‌بيند. بخش خوسف بيرجند هم پس از تبديل دهستان جلگه ماژان به بخش به شهرستان ارتقاء يافت و و با دو بخش مركزي و جلگه ماژان به جمع شهرستان‌هاي كشور پيوست.
?جغرافیا
استان خراسان جنوبی از شمال با استان خراسان رضوی همسایه است و از غرب به اصفهان و یزد می‌رسد. استان‌های سیستان و بلوچستان و کرمان نیز در جنوب خراسان جنوبی جای گرفته‌اند. شرق استان نیز بخشی از مرز مشترک ایران با کشور افغانستان است.
در ابتدای تشکیل استان خراسان جنوبی این استان تنها چهار شهرستان را در خود جای داده بود. اما اکنون و با اعمال تغییرات جدید تعداد شهرستان‌های استان به یازده رسیده است. بیرجند، قاینات، طبس، فردوس، نهبندان، سرایان، سربیشه، درمیان، بشرویه، خوسف و زیرکوه شهرستان‌های استان خراسان جنوبی هستند.
?آب و هوا
آب‌وهوای استان خراسان جنوبی خشک و بیابانی است. اما با توجه به تغییرات ارتفاع می‌توان آب‌وهوای نقاط مختلف استان را به دو وضعیت خشک و گرم و خشک و ملایم تقسیم کرد. بارندگی در استان خراسان جنوبی اندک است و این استان نیز همچون برخی از دیگر استان‌های بیابانی با مشکل کم‌آبی مواجه است.
تابستان‌های این استان، نسبتا گرم است اما پاییز زمان مناسبی برای سفر به خراسان جنوبی است. گردشگرانی که در فصل پاییز به این استان سفر میکنند هم از آب‌وهوای خوب بهره‌مند خواهند شد و هم فرصت خواهند داشت تا برداشت زعفران را از نزدیک ببینند. فصل بهار هم فرصت مناسبی برای سفر به این استان است.
?مردم شناسی
طی پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبره پارس به سفارش شورای فرهنگ عمومیدر سال ۸۹ انجام داد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماري از ميان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستاي سراسر کشور، درصد اقوامي که در اين نظر سنجي نمونه گيري شد در استان خراسان جنوبي به قرار زير بود: ۹۹٫۳ فارس (۱۰۰٪مرد، ۹۸٫۵٪ زن)، ۰٫۷ بلوچ (۱٫۵٪ زن) بودند.
?غذای محلی
چشیدن طعم غذاهای محلی هر منطقه را می‌توان از بایدهای هر سفر دانست. قوروت (کشک) و بادمجان غذایی بسیار خوشمزه است که ماده‌ی اصلی آن کشک است، اما با کشک و بادمجانی که در دیگر شهرها پخته می‌شود تفاوت دارد.
بلغور از دیگر غذاهای خوشمزه‌ی این استان است. اشکنه‌های مختلفی نیز در استان خراسان جنوبی تهیه می‌شوند که از میان آنها می‌توان به اشکنه‌ی بلغور شیر، عدس و نبات (شیرین) اشاره کرد. آش شلغم هم یکی دیگر از غذاهای محلی این استان است.
?صنایع دستی و سوغات
همچون هر منطقه‌ای از کشور این استان نیز صنایع دستی مخصوص به خود را دارد. گلیم بافی، حصیر بافی، قالی بافی، جاجیم بافی، ترکه بافی و گیوه بافی تعدادی از صنایع دستی استان است.
زعفران مهم‌ترین سوغات استان خراسان جنوبی است که بیشتر در شهر قاین کشت می‌شود. زرشک، آلو و عناب از دیگر سوغاتی‌های این استان هستند. انار دیگر سوغاتی استان است که بیشتر در شهرستان فردوس کشت می‌شود.
?جاذبه های دیدنی
?عمارت و باغ اکبریه
بنای تاریخی به یادگار مانده از دوران قاجار که در میان باغی از درختان کاج، انار و توت جای گرفته است. وارد باغ اکبریه بیرجند که می‌شوید دو ردیف درختان کاج بلند با خوش‌آمدگویی شما را به سمت عمارتی تاریخی راهنمایی میکنند. باغ اکبریه با شیب ملایمی نسبت به زمین ساخته شده و این عمارت در بلندترین نقطه آن قرار گرفته است.
با داشتن المان‌های مختلف معماری باغ ایرانی نظیر جویهای متعدد، درختان میوه و گیاهان زینتی و دارویی، عمارت و باغ اکبریه در لیست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. باغ اکبریه در گذشته بعنوان محلی برای سکونت، پذیرایی و انجام امور دیوانی مورد استفاده قرار میگرفته است. در حال حاضر بخشهای مختلفی نظیر کتابخانه، موزه باستان شناسی و مردم شناسی و موزه حیات وحش در این مجموعه دایر هستند.
?قنات بلده فردوس
شاید مردمان ساکن کویر بیشتر از هرکس دیگری ارزش گوهر گرانب‌های آب را میدانند.قنات بلده فردوس قریب ۳۰۰ سال زمینهای کشاورزی فردوس را سیراب میکند. قنات بلده فردوس متعلق به دوران ساسانی است که ۱۵ قنات را در بر‌گرفته و ۳۵ کیلومتر طول دارد. قنات بلده فردوس بعنوان نمادی از دانش و خلاقیت باستانی ایرانیان در حفظ منابع آب، به همراه ۱۱ قنات دیگر ایران در لیست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
این جاذبه تاریخی، سالیان سال است که یکی از اصلیترین جاهای دیدنی خراسان جنوبی بشمار میرود.
?مدرسه شوکتیه،مکتب خانه مدرن
در خیابان منتظری شهرستان بیرجند بنایی تاریخی با حیاطی بزرگ قرار گرفته که دور تا دور آن را حجرههای کوچک و بزرگ در بر گرفته است. مدرسه شوکتیه یکی از معروفترین جاهای دیدنی خراسان جنوبی است که بعنوان یکی از اولین مدارس مدرن ایران بعد از دارالفنون و مدرسه رشدیه تبریز شناخته می‌شود. این بنای تاریخی متعلق به دوران قاجار است که گچبری، آجر‌کاری، مقرنسکاری و سایر نشانههای معماری ایرانی به زیبایی در گوشه و کنار آن به کار رفته است.
?مدرسه علمیه علیای فردوس
از دیگر جاهای دیدنی خراسان جنوبی مدرسه علمیه علیا است که در شهرستان فردوس قرار گرفته است. این بنای تاریخی متعلق به دوران صفویه، تا قبل از زلزله سال ۱۳۴۷ مورد استفاده طلاب و علوم دینی بوده است. معماری بنای مدرسه علمیه در نوع خود کم‌نظیر است و از ویژگیهای بارز آن تکرار فرم هشت ضلعی در قسمتهای مختلف بنا است.
این بنا دارای ۴ ایوان است و در مرکز آن حیاط بزرگی با یک گودال باغچه‌ای هشت ضلعی قرار گرفته و در اطراف آن حجرههای طلاب ساخته شده است.
?باغ و عمارت رحیم آباد
در شهر بیرجند به سمت خیابان ۱۵ خرداد که حرکت کنید به یکی دیگر از نمونههای با شکوه باغ ایرانی بر میخورید. باغ و عمارت رحیم آباد یک مجموعه تاریخی است که از عمارت، حوض خانه، تالارها، برجهای نگهبانی، انبارهای متعدد، اصطبل، حمام و… تشکیل شده است. این باغ تاریخی متعلق به دوران قاجار، دارای دو درب ورودی است و در حال حاضر بعنوان بخشی از اداره کل میراث فرهنگی مورد استفاده قرار گرفته است. در حال حاضر، غرفه‌های نمایش و فروش صنایع دستی خراسان جنوبی در آن فعال هستند.
?عمارت کلاه فرنگی
در مورد کلاه فرنگی در لغت نامه دهخدا آمده است: ” عمارتی که در میان عرصه سازند. بنا در میان عرصه با گنبدی شبه مخروط. اطاقکی مسقف که در وسط کاخ‌ها و باغ‌ها برای استراحت یا در میدان‌ها برای فروش روزنامه و اغذیه سازند.” عمارت کلاه فرنگی به سبک خاصی از معماری گفته می‌شود و عمارت‌‌های مختلف کلاه فرنگی در شهرهای مختلف ایران به چشم میخورد. ارگ کلاه فرنگی بیرجند از بناهای برجسته متعلق به دوران قاجار است که به شکل شش ضلعی و مخروطی و به رنگ سفید ساخته شده است. فضای داخلی این ارگ با طاقها، قوسها و گچبریهای زیبایی تزیین شده و اتاق‌های آن با دالان‌های متعدد به هم مرتبط می‌شوند. ارگ کلاه فرنگی بیرجند با فرم زیگوراتی خاص خود از اصلیترین جاهای دیدنی خراسان جنوبی بشمار میرود. این بنا در گذشته بعنوان مقر حکومتی مورد استفاده قرار میگرفته است.
?دره جن ها
در ۳۵ کیلومتری شهرستان طبس و در اطراف روستای ازمیغان، یکی از خاصترین جاهای دیدنی خراسان جنوبی قرار گرفته است. دره کال جنی با سکوتی وهم‌انگیز، دیوارههای بلند، جویبار‌ها، گذرگاهها و دالان‌های تنگاتنگ خود گرند کنیون ایران نام گرفته است. این دره زیبا که در بین محلیها به دره جنها مشهور است، در طی هزاران سال بر اثر جاری شدن سیلابها و فرسایش خاک بوجود آمده است.
در مسیر عبور از دره کال جنی به سوراخها و حفرههای دست کنی برخورد می‌کنید که ساخت آن به زمان ساسانیان باز میگردد.
?چشمه مرتضی علی
در نزدیکی شهر طبس و در مسیر روستای خرو به یکی دیگر از جاذبههای طبیعی و جاهای دیدنی خراسان جنوبی می‌رسید. برای رسیدن به چشمه عجیب مرتضی علی، باید از درهای با دیوارههای بلند بگذرید و مسیر حدودا ۵ کیلومتری را در آب طی کنید. جاذبه چشمه مرتضی علی این است که همزمان دو آب سرد و گرم در مسیر آن در جریان است.
با قدم برداشتن در مسیر رودخانه، تفاوت دمای آب را حس می‌کنید. اختلاف غلظت و تفاوت ساختاری موجب می‌شود آب گرم و سرد در مسیر چشمه در کنار یکدیگر پیش بروند.
?سد شاه عباس
سد ۷۰۰ ساله شاه عباسی، یکی از قدیمیترین سدهای جهان که از دوران صفویه به یادگار مانده است. طاق عباسی در محل نزدیک شدن دیوارههای دره بهم بنا شده و بدلیل عرض تاج کم، به نازکترین سد جهان معروف است. بر روی دیوارههای سد، سنگ نگارههایی با نقش بزکوهی حکاکی شده که نمادی از درخواست برای فراوانی آب و نعمت است. بنای قوسی شکل طاق عباسی از معروفترین جاهای دیدنی خراسان جنوبی است و قسمتی از آن آجری است.
اطلاعات سایر استان های کشور را در سامانه زمات می توانید مطالعه نمایید.
