شهری تاریخی با جاذبه های گردشگری فراوان است که در استان سیستان و بلوچستان واقع شده است. این شهر دارای پیشینه تاریخی گسترده بوده و گردشگران زیادی را سالانه به سمت خود جذب می کند. این منطقه در قدیم نیز جزء مهمی از ایران بزرگ بوده‌است که در شاهنامه فردوسی به نام زابلستان نیز یاد شده که در زمان قاجار به دلیل نفوذ انگلیس بخش بزرگی از آن بر طبق معاهده پاریس از ایران جدا (به نام سیستان عامه) و در اختیار آمریکا گذاشته شد و مابقی که حال نیز وجود دارد به نام سیستان خاص در ایران ماند. این منطقه مهد و خاستگاه داستان معروف شاهنامه فردوسی در مورد پهلوانان اساطیری ایران باستان مانند سام، زال و رستم بوده‌است. زابل همچنین زادگاه سورنا سردار سپاه ایران در عهد اشکانی و یعقوب لیث صفاری می‌باشد.
دریاچه هامون (که در اوستا با نام مقدس و به نام دریاچه کنس اویه یا کیانسه از آن یاد شده و مکان نگهداری نطفه زرتشت و ظهور مجدد او و سوشیانتها تلقی شده‌است) که بزرگ‌ترین دریاچه آب شیرین در ایران است، در این شهرستان واقع شده‌است.
جمعیت
جمعیت این شهرستان بر طبق سرشماری سال ۱۳۹۹ برابر با ۲۶۹،۶۶۶ نفر بوده‌است.
اکثریت مردم شهرستان زابل به لهجه محلی (زابلی) تکلم می‌کنند و سایر لهجه‌های سیستان و بلوچستان نظیر بلوچی نیز رایج است. زابل به لحاظ دارا بودن پیشینه تاریخی خوب و غنی فرهنگی و تاریخی، از جایگاه و ارزش والایی در میان شهرستان‌ها و مناطق مختلف کشور برخوردار است. آیین ها بر گرفته از اقلیم و طبیعت منطقه ،اعتقادات و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود.
موقعیت جغرافیایی
شهرستان زابل شمال شرقی استان سیستان و بلوچستان با مختصات جغرافیایی ۳۱ درجه و ۲ دقیقه عرض شمالی و ۶۱ درجه و ۳۹ دقیقه طول شرقی قرار گرفته‌است. شهرستان زابل از شمال به شهرستان نیمروز، از شرق به شهرستان هیرمند واز جنوب به شهرستان‌های هامون و زهک و از غرب به شهرستان هامون محدود می‌شود.
آب و هوای زابل از گونۀ بیابانی و گرم و خشک با کمینۀ دما منفی ۱۲ درجه و بیشینۀ دما ۵۳ درجه گزارش شده‌است. وزش باد در شهرستان در سراسر فرگردها ادامه داد، بادهای ۱۲۰ روزه که برآمده از توده‌های پرفشار باختری است که در فرگرد تابستان از راستۀ شمال شرق به جنوب شرق می‌وزد. بیشینۀ وزش این باد در تیر ماه به صد کیلومتر در ساعت نیز می‌رسد که در راه خود بانی جابجایی ریگ‌های روان می‌گردد و تندباد و توفان‌های شن، تپۀ ماهور و ماسه بادی‌ها را پدیدار می‌دهد. راهکار پیشگیری از پیشرفت این توفان‌ها در بوم سیستان، برنامۀ پابرجایی شن‌های روان به دستاویز مارس پاشی و فراهمی پوشش گیاهی است. در گذشته از باد در این شهرستان بهره‌گیری فراوان می‌گشته همانند خارخانه‌ها (کولرهای طبیعی منازل)، یخ‌دانها، بادگیرها و آس‌بادها آنچنان که این بومسار به نام خاستگاه آس باد در دنیا پاژنام گرفته‌است.[۱] ارتفاعات مهم این شهرستان کوه خواجه و قلعه رستم است که در باختر زابل جای دارد.
غذاها
از بیشترین و نامدارترین خوراکی‌های بومی شهرستان ک فراگیر است از: چنگالی- غلور- آچار- کشک زرد-گندم شیر- پلو- مدل- املت سوزی- نان جو- تجگی- پوری- شورو- لندو- لتی- گندم بریو- کشک کولی- خرمابریون- قاتقاشکنه کشته- چولی- بورک- دوغ بر- ماهی شیرپز- کله جوش- رخمی- قروت- پوچ- قتلمه دیگی- اشکنه آرددستمال- اوجیزک—اشکنه انارترش- گرماست- رشته بریو- اوجیزک گشنیز- کلوچه قندی- کلوچه خرمایی- ترکی- آرددستمال-کورگی- قوتوی سیستانی- شیرینک- شیره هندوانه- چمچه ریزک- پله.
صنایع دستی
پشتی و گلیم‌بافی قالی‌بافی توتن‌سازی (بلم‌سازی) تولید ابزارآلات موسیقی کلوچه و نان‌پزی حصیربافی یا خولک‌بافی پرده‌بافی خومک دوزی (خامه دوزی بر روی لباس مردانه)
کشاورزی، منابع طبیعی و دامپروری
در سال زراعی ۸۳–۱۳۸۲ سطح زیر کشت محصولات زراعی و باغی شهرستان زابل بالغ بر ۲۵۸۶۱ هکتار است که ۱/۱۶ درصد از سطح کشت زیر کشت استان را تشکیل می‌دهد. از این مقدار ۵۶/۱ درصد به کشت باغات و ۱/۱۶ درصد به زراعت‌های سالانه اختصاص دارد. محصولات عمده زراعی شهرستان غلات، محصولات جالیزی و نباتات علوفه‌ای می‌باشد. طی همان سال، ۱۱۸ واحد صنعتی پرورش و نگهداری دام و طیور در سطح شهرستان فعال بوده‌است. همچنین میزان تولید شیر، گوشت قرمز، گوشت مرغ و عسل به ترتیب ۳۷، ۱/۷، ۳ و – هزار تن بوده‌است. لازم است ذکر شود این شهرستان دارای ۳۱۶ واحد پرورش ماهی با تولید ۱۰۸هزار تن می‌باشد.
صنعت و معدن
تعداد صنایع موجود شهرستان زابل ۷۲ واحد می‌باشد که تعداد – واحد آن در نقاط روستایی و تعداد – واحد بقیه در نقاط شهری مستقر می‌باشند. در سال ۱۳۸۲ تعداد ۲ کارگاه فعال مسئولیت استخراج ن را به عهده داشته که عمده‌ترین معادن موجود در سطح این شهرستان عبارت‌اند از: کرومیت – مرمر – سنگ لاشه. سهم شهرستان از کارگاه‌های معدنی فعال استان ۳/۱۳ درصد می‌باشد. میزان تولیدات اسمی سالانه گروه معدنی غیر فلزی – تن می‌باشد که – درصد تولیدات معدنی کل استان را به خود اختصاص داده‌است.
جاذبه های گردشگری در زابل
شهر سوخته
شهر سوخته در کناره جاده زابل به زهدان در کیلومتر ۵۶ زابل قرار دارد. این شهر با قدمتی بیش از ۵۰۰۰ سال در ساحل رود هیرمند و دریاچه هامون ساخته شده است. بخش مسکونی این شهر ۸۰ هکتار است که مردم در آن زمان در این قسمت خانه های خود را ساخته و زندگی می کردند. در سی و هشتمین اجلاس یونسکو در تاریخ ۱ تیر ۱۳۹۳ شهر سوخته به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شد. این محوطه باستانی هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست یونسکو محسوب می شود که با برخورداری از قدمت ۵۰۰۰ ساله هم اکنون به عنوان یکی از پیشرفته ترین شهر های باستانی دنیا شناخته می شود.
دریاچه هامون
ما در راهنمای سفر به زابل سعی داریم تا به طور کلی درباره ی این شهر صحبت کنیم، دریاچه هامون یکی از جاذبه های این شهر است که در واقع می توان گفت سومین دریاچه بزرگ ایران پس از خزر و ارومیه باشد. این دریاچه از سه دریاچه کوچک به نام های هامون پوزک، هامون صابری، و هامون هیرمند تشکیل شده است. متاسفانه با توجه به خشکسالی های ۱۵ ساله و بسته شدن آب ورودی از سمت کشور افغانستان و پرداخت نکردن حق آب دریاچه از طرف افغانستان، دریاچه هامون هم اکنون کاملا خشک شده و هیچ آثاری از حیات در آن یافت نمی شود.
کوه خواجه
کوه خواجه در واقع قلعه ای بزرگ در شهری منحصر به فرد از دوره اشکانیان و ساسانیان بوده که از سنگ های بازالت سیاه رنگ تشکیل شده و با ارتفاع ۶۰۹ متری از سطح دریا مانند جزیره ای در میان دریاچه هامون قرار گرفته است. کوه خواجه بزرگ ترین معماری خشتی بر جای مانده از دوره پارتیان، در منطقه سیستان قرار دارد و یکی از مهم ترین آثار دوره های اشکانی، ساسانی اسلامی است.
قلعه چهل دختر
دیگر قلعه ای که در زابل قرار دارد، قلعه چهل دختر است که به قدمت آن به دوره ساسانیان باز می گردد و در شهرستان زابل بخش شیب آب، روستای کوه خواجه واقع شده است.
قلعه سام
زابل پر از قلعه است، قلعه سام دیگر جاذبه ی تاریخی است که در این شهر قرار دارد و در ۴ کیلومتری سکوهه واقع می باشد. این بنا مستعطیل شکل از جنس خشت و گل بوده و بر اثر کاوش باستان شناسان، در طبقه زیرین این بنا نوشته ای یونانی متعلق به دوران پارت ها کشف شده و در طبقه بالایی این بنا مواردی مربوط به دوران ساسانیان کشف شده است.
زیارتگاه بی بی دوست
زیارتگاهی در شهرستان زابل به نام آرامگاه بی بی دوست قرار دارد که در ۱۰ کیلومتری شمال شرق زابل در مسیر و نقطه اتصال جاده زابل به شهر هیرمند قرار گرفته است. در این مکان کانال آبی که از رودخانه هیرمند واقع در شهرستان زهک منشعب می شود. آرامگاه بی‌بی دوست در دشتی گرم و خشک و روی تپه‌های باستانی قرار گرفته و بنا به عقیده عده‌ای اصل آن، متعلق به عصر اشکانیان است.
