یکی از کلان‌شهرهای ایران و مرکز استان اردبیل در شمال غربی ایران است. این شهر در قبل و پس از اسلام، مرکز آذربایجان بوده‌است.
اردبیل در طول تاریخ، به نام‌های گوناگونی ازجمله «دارالارشاد»، «دارالملک»، «دارالعرفان»، «دارالامان» و «شهر مقدس (آرتاویل)» ملقب بوده‌است و در دوره‌های مختلف، مرکز ایالت آذربایجان بوده و به‌علت قرارداشتن در مسیر جاده ابریشم، از رونق اقتصادی بسیار خوبی، برخوردار بوده‌است.
شهرت و اهمیّت اَردَبیل تنها از آن جهت نیست که چند تن از پادشاهان ایران آن شهر را قرارگاه خود ساختند، بلکه از آن لحاظ است که سر حلقه فرقه صفویه، شیخ صفی‌الدین اردبیلی، از این‌جا برخاست و در همین‌جا به خاک سپرده شد.
با ظهور شیخ صفی‌الدّین و خاندان صفوی، اردبیل اعتبار ویژه‌ای یافت، به‌طوری‌که این شهر در زمان تیمور، دارالارشاد و در زمان پادشاهان صفوی با عنوان دارالامان از جایگاه خاصّ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی برخوردار گردید. حکومت صفوی بسیاری از هرج و مرج‌ها را که در ایران وجود داشت، برانداخت و یک حکومت دینی و مذهبی را پایه‌گذاری کرد که به گفته بسیاری از کارشناسان تاریخ، تشکیل دولت یکی از وقایع تاریخ ایران به‌شمار می‌آید. واژهٔ اردبیل یک واژه ایرانی است که ریشه در اوستایی دارد که از واژه «آرتا» (به‌معنی مقدس که در فارسی میانه تبدیل به «ارد» شده‌است و در کلماتی نظیر اردشیر، اردوان، اردستان، اردکان آمده‌است) و «ویل» به معنی شهر تشکیل شده‌است. وسعت این شهرستان ۲۵۵۷ کیلومتر مربّع است و چهرهٔ عمومی شهرستان اردبیل متأثّر از ارتفاعات کوهستان‌های سبلان، تالش و بزغوش است که این عوامل طبیعی سبب محصور شدن آن شده‌اند. اردبیل از مناطق با اهمیّت ایران به‌شمار می‌آید و دارای آثار و ابنیّه تاریخی و جاذبه‌های طبیعی بسیار زیادی است.
این شهر همچنین مرکز شهرستان اردبیل است. اردبیل از شهرهای باستانی و تاریخی ایران است. این شهر در نزدیکی مرز جمهوری آذربایجان قرار گرفته و از سردترین شهرهای ایران محسوب می‌گردد که جاذبه‌های طبیعی زیادی دارد. این شهر در ۲۲۰ کیلومتری تبریز و ۵۸۰ کیلومتری تهران واقع شده‌است.
جغرافیا
شهر اردبیل در میان دشتی با همین نام در ارتفاع ۱۵۰۰متری از سطح دریا و در میان کوه‌های تالش و سبلان در شمال غرب فلات ایران جای گرفته و دارای زمستان‌های سرد و تابستان‌های معتدل است.
سه جریان آب وهوایی با ویژگیهای متفاوت اقلیم وآب وهوای اردبیل راتحت تاثیر خود قرارمی دهد که عبارتند از :
جریان مدیترانه ای با ماهیت معتدل از غرب اردبیل که منشا مهم واصلی بارش های جوی تواما با تعدیل درجه حرارت ورطوبت هوا میباشد. جریان هوای سیبری آسیای مرکزی با ماهیتی بری و سرد از شمال شرقی وارد و پس از عبور از دریای خزر وجذب بخار آب اردبیل در تابستان باعث کاهش شدید گرما وخنک شدن هوا می شود.
جریان شمالی با ماهیتی سرد که با ورود این جریان از شمال وشمال غرب با سرمای شدید و بارش سنگین را در اردبیل میسر میسازد.
در منطقه دونوع باد محلی و بادهای جبهه ای که بانفوذ جبهه به طرف منطقه شروع میشود.
هر سال در اردبیل تقریبا۹ الی ۸ روز در سال توام باتوفان رعدوبرق است که فراوانی آن درماههای اردیبهشت و خرداد که ماههای گذر فصل سرد به فصل گرم بیشترازسایرماههای سال میباشد.
آب و هوا
اردبیل با واقع شدن در دامنه کوه مرتفع سبلان با ارتفاع ۱۳۵۰ متر و با فاصله کم از بندر آستارا با ارتفاع ۳۰ - به منزله دامنه وسیع کوه مرتفعی مشرف بر دریاست که دارای اقلیم مناطق فوقانی از یک طرف و تأثیرپذیر از مناطق بحری از طرف دیگر است. شهرستان اردبیل دارای چهار اقلیم مدیترانه‌ای گرم، مدیترانه‌ای معتدل، کوهستانی سرد و معتدل است. این شهرستان به عنوان یکی از مناطق سردسیر ایران و استان بین پنج تا هشت ماه از سال سرد است. بارندگی نیز در تمام فصول وجود دارد، ولی شدت آن در بهار و پاییز بیشتر است. براساس گزارش ایستگاه هواشناسی اردبیل که در ارتفاع ۱۳۷۲ متری واقع شده، بارندگی این شهر در سال ۱۳۷۲ برابر ۷/۳۲۷ میلی‌متر گزارش شده‌است. این شهرستان دارای زمستان‌های بسیار سرد و تابستان‌های معتدل است.
متوسط درجه حرارت آن در حدود هفت درجه سانتی‌گراد است. وجود کوهستان‌های سبلان، طالش و بزغوش، تأثیر بخارهای دریای خزر و بادهای سرد شمالی و وجود جنگل‌های شمال و شرق آن در میزان بارندگی و نوسان دمای شهرستان اردبیل بسیار مؤثر است.
زبان
مردم اردبیل مردم آذربایجانی هستند و زبان مردم شهر اردبیل ترکی آذربایجانی است. در برخی مناطق شهرستان نمین مانند بخش عنبران و بخش ویلکیج، زبان تالشی و در بخش شاهرود و بخش خورش رستم خلخال نیز زبان تاتی رایج است
دین
اکثر مردم این شهر، پیرو دین اسلام و مذهب (شیعه دوازده‌امامی) هستند. همچنین مسیحیان شهر که اغلب ارمنی بوده‌اند در دهه‌های گذشته مهاجرت نموده‌اند.
جمعیت
جمعیت اردبیل در اولین سرشماری رسمی ایران که در سال ۱۳۳۵ خورشیدی انجام پذیرفت، بالغ بر ۶۵٬۷۴۲ نفر بوده‌است. این تعداد در سال ۱۳۴۵ خورشیدی به ۸۳٬۵۹۶ نفر، در سال ۱۳۵۵ خورشیدی به ۱۴۷٬۸۶۵ نفر، در سال ۱۳۶۵ خورشیدی به ۲۸۱٬۹۷۳ نفر و در سال ۱۳۷۵ خورشیدی به ۳۴۰٬۳۸۶ نفر افزایش پیدا کرد. جمعیت اردبیل براساس نتایج نهایی سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ خورشیدی بالغ بر ۵۲۹۳۷۴ بوده‌است که از این جهت، شانزدهمین شهر پرجمعیت ایران به‌شمار می‌رود. برپایهٔ همین آمار از مجموع جمعیت شهر اردبیل ۲۴۶۶۱۸ نفر را مردان و ۲۳۸۵۳۵ نفر را زنان تشکیل می‌دهند. همچنین شمار خانوارهای این شهر بالغ بر ۱۵۸۶۲۷ خانوار بوده‌است.
اماکن تاریخی
مجموعه بقعه و مزارشیخ صفی الدّین اردبیلی ،مجموعه بقعه و مزار شیخ امین الدّین جبرئیل ، مزار پیران اردبیل ، مسجد جمعه اردبیل ، بازار تاریخی اردبیل ، گرمابه‌های تاریخی ، موزه‌ها ، کاروانسراها ، خانه مشروطه اردبیل
پل‌های تاریخی اردبیل : پل هفت چشمه (داشکسن) پل یعقوبیه پل نادری پل سیدآباد پل کهرالان(کلخوران) پل سامیان پل قره سو پل ابراهیم‌آباد پل قرمز(قیرمیزی کورپی)
سیاست
استانداری اردبیل به عنوان مرکز استان اردبیل میزبان نهاد استانداری اردبیل میباشد که مهم‌ترین نهاد دولتی در این استان به‌شمار می‌آید. هسته مرکزی این نهاد در ساختمان استانداری اردبیل در مرکز شهر ودر حدفاصل خیابان امام خمینی و خیابان شهید مدرس مستقر میباشد.
اردبیل در دوران صفویه به شکوه و رونق رسید.شاه اسماعیل اول قیام مؤثر خود را بر ضد امیران آق قویونلو به سال ۹۰۷ از هجری قمری، از اردبیل آغاز کرد ولی پایتخت خود را به تبریز انتقال داد. با وجود این، اردبیل به سبب آن که مدفن شیخ صفی الدین اردبیلی بود، پایتخت معنوی شاهان صفوی به‌شمار می‌رفت و از تقدس و احترام خاصّی بهره‌مند بود. در سال ۱۲۴۶ هجری قمری، عباس میرزا نایب السلطنه، که در عین حال والی آذربایجان بود، حکومت اردبیل را به فرزند خود بهمن میرزا داد. بهمن میرزا نارین قلعه را به علت استحکام زیاد به عنوان قلعه حکومتی انتخاب کرد و از آن دوران تا دوره پهلوی اول محل حکومت حاکمان اردبیل شد.
شهرداری وظیفه امور جاری شهر ازجمله نظارت بر ساخت و سازهای شهری، توسعه شهری و حمل و نقل شهری بر عهده شهرداری اردبیل است که ریاست آن بر عهده شهردار این شهر میباشد. شهردار اردبیل به صورت دوره‌ای توسط شورای شهر این شهر که توسط رأی مستقیم شهروندان انتخاب می‌شوند منصوب میشود. نهاد شهرداری اردبیل در ساختمان شهرداری اردبیل که در خیابان شهید مدرس واقع شده مستقر است.شهرداری اردبیل در سال ۱۳۰۳ با عنوان بلدیه اردبیل تاسیس شد. شهرداری اردبیل تاکنون ۴۵ شهردار به خود دیده است که نخستین شهردار آن میرزا بیوک آقا وهاب زاده بوده است.حمید لطف الهیان از سال ۱۳۹۴ عهده دار شهرداری اردبیل بوده است.
نمایندگی وزارت امور خارجه با افتتاح این دفتر در تاریخ ۳ تیرماه ۱۳۹۲ در استان اردبیل، امور مربوط به وزارت امور خارجه در داخل استان انجام می‌گردد. با آغاز به کار این دفتر، مسئولان استان با مقامات شهرهای مرزی جمهوری آذربایجان در خصوص مسائلی از قبیل امور گمرکی، مرزبانی، پایانه‌ها، امور مربوط به برپایی نمایشگاه، فعال کردن بازارچه‌های مشترک مرزی و نیز استفاده بیشتر از پتانسیل‌های استان اردبیل در حوزه‌های گردشگری، توریسم درمانی، پیگیری مشکلات اتباع ایرانی، ویزای اتباع خارجی در مرز با ایجاد شعبه و دیگر موارد می‌توانند هماهنگی لازم را به عمل آورند. علاوه بر این نمایندگی وزارت امور خارجه در استان اردبیل سرویس‌های دیگری نظیر دعوت از سفرای کشورهای خارجی به استان برای آشنایی آنان با قابلیت‌های مختلف اردبیل، تأیید مدارک دانشجویان در خارج از کشور، پیگیری هرگونه مشکلات احتمالی اتباع ایرانی در خارج از کشور را نیز، ارائه خواهد کرد. این دفتر در مرکز شهر اردبیل و در خیابان استانداری واقع شده است.
جاذبه‌های گردشگری
آرامگاه شیخ صفی‌الدین میراث جهانی یونسکو، مسجد جامع اردبیل و بقعه سید امین الدین جبراییل از بناهای تاریخی مهمّ این شهر به‌شمار می‌روند. مضافاً این که کوه سبلان یا ساوالان ، دریاچه شورابیل (در داخل شهر)، رودخانه بالیقلو چای (در داخل شهر)، دریاچه نئور، جنگل فندق‌لو، پیست اسکی آلوارس، پیست اسکی روی چمن جنگل فندقلوی نمین(اردبیل)، پیکره سنگی بابا داوود عنبران، شهر توریستی سرعین، تفرجگاه بولاغلار و دهکده سولان در زمره جاذبه‌های گردشگری مهم این شهر به حساب می‌آیند.
از دیگر جاذبه‌های گردشگری اردبیل، آب‌های معدنی که اغلب مزین به زیبایی‌های بی‌نظیر طبیعی می‌باشند عبارت‌اند از: خلخال سویی، قطورسویی، دودو، ایلاندو (که بر اثر زلزله ویران شده‌است)، مشه سویی، شابیل، قینرجه، ویلادره، سردابه و… همچنین آبشارها و عوارض طبیعی دیدنی مانند آبشار نره‌گر در روستای اسبوی خلخال، آبشار شورشورنه عنبران، آبشار سردابه، دریاچه واقع در قله سلطان سبلان، روستای زیبای اندبیل(خلخال) و سواحل رود قزل اوزن، جاده فوق‌العاده زیبای خلخال به اسالم، مراتع وسیع دامنه سبلان روستای اناردر جاده اردبیل به مشکین شهر زادگاه مادر بابک خرمدین و قلعه مربوط به بابک خرمدین مبارز اردبیلی میباشد.
صنایع دستی اردبیل
اردبیل به واسطه داشتن تاریخ کهن در ادوار مختلف و تکامل در این دوره‌ها صنایع دستی مختلفی را در جهت نیاز به ان به تکامل رسانده و به جوامع مختلف معرفی و صادر نموده‌است. به وضوح می‌توان اوج این شکوه را در دوره صفویه جستجو نمود که بایستی این شکوه را به نام مکتب اردبیل ثبت نمود.
آبگینه بافته و نساجی سنتی رودوزی‌های سنتی سفال و سرامیک سنتی صنایع دستی تلفیقی صنایع دستی چرمی صنایع دستی چوبی و حصیری صنایع دستی سنگی نمد مالی گلیم بافی
غذاهای سنتی
از غذاهای سنتی اردبیل می‌توان به یرآلما کبابی و کباب شیشلیک و آلبالو پلو و خورشت لپه و اوماج آشی و آش دوغ و سوتلی آش و یارما آشی و بزباش و پیچاق قیمه و تاس کباب و ترح پلو و دومه کباب و باستیرما پلو و ترشی‌قرمه و چیغیرتما و حلوای سیاه و حلوای زرد و حلوای زنجبیل و خشیلو خورش قاتق و ساج‌ایچی و قرمه‌سبزی و قویماق و قیساوا و قیقاناق و کوفته و لونگی و حـّرا اشاره کرد.
آش دوغ اردبیل (آیران آشی) مهم‌ترین غذای سنتی اردبیل است و به‌عنوان غذای سنتی جهانی شناخته شده‌است.
سوغات
از مهم‌ترین سوغات اردبیل می‌توان آب‌نبات و تخمهٔ آفتابگردان و حلوای سیاه و سرشیر و شیرینی‌های محلی و شکلات ریسه و عسل طبیعی سبلان و عصارهٔ گل‌های سبلان و کره را نام برد.
حلوای سیاه اردبیل معجونی است که از جوانهٔ گندم و کرهٔ طبیعی تهیه میشود و بسیار مقوی و نیروزا میباشد.
