مرکز این شهرستان شهر ملکان با ۵۸٫۲۴۳ نفر جمعیت در سال ۱۳۹۵ خورشیدی است. ملکان در جنوب شرق دریاچهٔ ارومیه و در محل اتصال استانهای آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی قرار گرفتهاست. ملکان در ۱۵۰ کیلومتری جنوب تبریز واقع شدهاست.
شهرستان ملکان دارای دو بخش مرکزی و لیلان و سه شهر (لیلان، مبارکشهر و ملکان) و پنج دهستان و ۸۴ روستا میباشد. این شهرستان در تاریخ ۱۳۷۴/۳/۲۸ از بخش ملکان به شهرستان ارتقاء یافت.
مردم ملکان آذربایجانی بوده و به زبان ترکی آذربایجانی تکلم می کنند.
مَلِکانْ در جنوبشرق دریاچهٔ ارومیه و در محل اتصال استانهای آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی قرار گرفتهاست. این شهر با وسعت ۱۰۰۷ کیلومتر مربع (۲٫۲ درصد مساحت استان) بوده و فاصله آن با مرکز استان تبریز ۱۴۴ کیلومتر میباشد فاصله این شهر با برخی شهرها زنجان ۲۷۱ کیلومتر،خرمآباد ۶۰۲ کیلومتر، رشت ۴۶۴ کیلومتر، اردبیل ۳۲۶ کیلومتر، همدان ۴۰۳ کیلومتر، ساری ۸۷۰ کیلومتر، ارومیه۱۶۷ کیلومتر، قزوین ۴۴۴ کیلومتر و تا تهران ۶۲۰ کیلومتر فاصله دارد. مردم ملکان آذربایجانی بوده و به زبان ترکی آذربایجانی صحبت میکنند.
ملکان بزرگترین شهر و پایتخت آتروپاتگان و محل نگهداری گنج در زمان ساسانیان بوده است و به عقیدهٔ اکثر تاریخ دانان و کارشناسان تاریخی، چون ملکانی ها در گذشته حاکم (ملک) زیادی داشته، از همینروی نام آن را «ملک شهر و در نهایت ملکان» نهادهاند.
نامهای قدیمی ملکان :پارتگان،جنزا،ملک نیا،ملک کندی و ملک شهر بوده است،به اعتقاد گروهی ساکنان محلی چون پیشتریکی ازاربابان این شهر «ملکنیا» نام داشته و نام این شهر از نام این ارباب گرفته شدهاست. خاندان ملکی در این شهر ازبزرگترین اقوام ،مالکان و ثروتمندان این شهر و آذربایجان هستند که در این شهر،تبریز و تهران ساکن هستند. تیرههایی از این قوم در زمان صفویه به دستور شاه اسماعیل و بعدها شاه عباس به استانهای مرکزی،گیلان، لرستان، مازندران و قزوین کوچانده شدند.
وجه تسمیه
به عقیدهٔ کارشناسان تاریخی، چون ملکان در گذشته بزرگترین شهر و پایتخت آتروپاتگان و محل نگهداری گنج در زمان ساسانیان بوده است و از این رو اهالی این دیار حاکم (ملک) زیادی داشته، از همین روی نام آن را «پارتگان،جنزا،ملک نیا،ملک کندی،ملکشهر و در نهایت ملکان » نهادهاند.به اعتقاد گروهی دیگر، پیشتر یکی از اربابان این شهر «ملکنیا» نام داشته و نام این شهر از نام این ارباب گرفته شدهاست،برخی ها نیز بر این عقیدهاند که دختر چنگیز خان به نام ملائکه در یکی از سفرهای خود این شهر را به این نام نامگذاری کردهاست.
شهر ملکان در حدود 2۰۰ سال پیش به صورت بخش کوچکی در محدود هٔ باغ اربابی و مسجد صحرا واقع شده بود که از طرف شرق به حمام قدیمی و تپهای به نام تیچان تپه و از طرف جنوب به اراضی بایر و بدون کشت و قسمتی از باغهای چم چال به مالکیت نصرت السلطنه و مالکان آن آقایان ستار سلطان و صمد خان بود محدود میشد. ملکان تماماً متعلق به سلطنت قاجار بود و مالک آن نصرت السلطنه بودهاست و نصرت السلطنه در سال ۱۳۲۰ه.ش ملکان را به آقای محسنی معروف به اصغر بقال انتقال دادهاست و در سال ۱۳۲۴ ه.ش آقای محسنی ملک را به آقایان حاج نجف مددیان و مظفرخان صولتی واگذار کردهاست در سال ۱۳۲۴ ه.ش آقای جمشید خان اسفندیاری بعد از آنها مالکیت آن را به دست گرفت.
منابع آبی شهرستان
این شهرستان دارای دو رودخانه فصلی میباشد که عبارتند از:
۱- رودخانه مردق (مردق چای): این رودخانه که در منطقه به مردی معروف است با آبدهی متوسط ۱۳۲ میلیون متر مکعب در سال از دامنه جنوبی کوه سهند سرچشمه گرفته و در جهت جنوب جریان یافته و با اتصال شاخههای فرعی نظیر مغانجیق چای مسیر خود را به شهر مراغه ادامه داده و از داخل شهر ملکان گذشته و وارد دریاچه اورمیه میشود.
۲- رودخانه لیلان چای: که از کوههای سهند سرچشمه میگیرد این رودخانه از دو شاخه اصلی تشکیل شده یکی به نام بلوک آباد و دیگری به نام سراجو چای که در محلی به نام روستای کوسه صفر بهم میرسند و تشکیل لیلا چای را میدهند و بعد این دو رودخانه به سمت جنوب غربی حرکت کرده و در روستای باغچه دیزج شاخههای کوچکی هم از روستای تبه اغبلاغ را دریافت کرده و پس از عبور از روستای سرسبز و گردشگری باباقاضی وقوشقیه جیغالو و شیرین کند در داخل شهر میاندوآب وارد زرینه رود میشود.
آب و هوا
آب و هوای ملکان تحتتأثیر جریانهای آسیای مرکزی، اقیانوس اطلس، دریای خزر، دریای سیاه و دریای مدیترانه قرار میگیرد. جریانهای آسیای مرکزی در فصلهای بهار، پاییز و زمستان موجب بارندگی و گاهی برف میشوند. جریانهای اقیانوس اطلس و دریای خزر (بادهای خزری) بیشتر در منطقهٔ ارسباران موجب بارش میشوند و گهگاهی مناطق جنوبیتر را نیز تحتالشعاع خود قرار میدهند. جریانهای دریای سیاه و دریای مدیترانه (بادهای سفید) در فصلهای بهار و زمستان موجب بارش میشوند.
محصولات
ملکان قطب تولید انگور در سطح استان آذربایجان شرقی بوده و به «الههٔ انگور» و سرزمین خوشههای طلایی مشهور است.این شهر یک شهر کشاورزی و صنعتی بوده و کارخانههای متعددسبزهپاککنی و شرکت های صادراتی این محصول در آن فعالاند. کشورهای حوزهٔ خلیج فارس، اروپا و کانادا، بزرگترین واردکنندگان محصولات خشکبار انگور این شهر هستند.
قالیبافی نیز در این شهر رایج است و این شهرستان از بزرگ ترین تولید کننده گوشت قرمز،گوشت مرغ ،تخم مرغ و جوجه یک روزه در استان می باشد.
مناظر دیدنی و تاریخی ملکان
۱۱۶ منطقه و محوطه تاریخی شهرستان ملکان در آثار ملی ایران ثبت شدهاست.پل دختر (قیزلار کورپوسی)، تپه علیبلاغی، مسجد جامع لیلان، قلعه بختک، پل آجری لیلان چای، آب معدنی شورسو، آب معدنی آرپادره سی، کوه شیروانشاهلو و همچنین دره گاومیش ئولناز و غار آبی بنایم و سرچشمههای سرسبز روستای باباقاضی جاذبههای طبیعی و تاریخی شهرستان ملکان بهشمار میآیند. از دیگر مکانهای تاریخی میتوان به قره کولیگ لر و سلمان تختی و آق اولیا در مبارک شهر و قره تپه بایقوت اشاره کرد
صنایع و معادن
عمدهترین صنایع شهرستان ملکان، صنایع تبدیلی مرتبط با فراوردههای کشاورزی است و اصلیترین خشکبار تولیدی کشمش معروف به سبزه میباشد که در دو نوع کالفرم و سبزه زرد تولید میشود از دیگر فراوردههای تبدیلی کشاورزی رب گوجه فرنگی میباشد. . از دیگر صنایع این شهرستان میتوان از صنایع مربوط به چوب بری، تولید مواد غذایی از قبیل ماکارونی،کیک ،جوجه یک روزه و … قطعات صنعتی و پلاستیکی، سنگ بری، کارخانه تولیداجاق گاز و… نام برد. هم چنین با توجه با ساختارزمینشناسی خاص شهرستان ملکان که در زون سهند - بزمان قرار دارد معادن گوناگونی در آن دیده میشود از جمله این معادن میتوان معدن خاک نسوز در روستای چالی و لیلی داغی، زغالسنگ در کوههای شیروانشاهلو، سنگ آهک در روستای قربانکندی و قره چناق و داشبلاغ، باریت در روستای باباقاضی، کائولن (خاک چینی) روستای اوجبلاغ، چندین معدن سنگ ساختمانی لاشه از جمله در روستای بایرامکندی و چند معدن شن و ماسه را میتوان ذکر کرد.
کشاورزی،دام داری و پرورش طیور
ملکان به سبب حاصل خیزی خاک و مساعد بودن اوضاع جوی و دسترسی آسان به آبهای سطحی و زیرزمینی مرکز کشاورزی مهمی است که عمدهٔ محصولات آن غلات، میوه به ویژه انگور، صیفی جات و سیب زمینی است. دام داری و پرورش طیور نیز در ملکان اهمیت زیادی دارد و انواع فراوردههای دامی نظیر لبنیات، پوست و پشم از جمله صادرات این شهرستان است. پرورش دام در این بخششامل: گاو،گوسفند،شتر و بز بوده که به شیوهٔ روستایی و صنعتی صورت میگیرد و به صورت گوشت یا دام زنده به سایر نقاط ارسال میشود. علاوه بر آن پرورش طیور به دو شیوه سنتی و صنعتی شامل: پرورش مرغ، خروس، بوقلمون رواج دارد که علاوه بر مصارف داخلی صادر نیز میشود