این شهر از کهن‌ترین شهرهای ایران است و قدمت بلدیه و شهرداری در آن به سال ۱۳۱۶ بر می گردد.عمیق‌ترین و قدیمی‌ترین قنات جهان (قنات قصبه شهر) در گناباد قرار دارد. این قنات از دورهٔ هخامنشیان تاکنون، عامل تولید و حیات در شهر گناباد بوده‌است. این قنات به شماره ۵۲۰۷ در یونسکو در سال ۱۳۹۵ ثبت شده‌است.
?تاریخ
گناباد را در منابع عربی و اسلامی جَنابد و کَنابد و ینابد نیز ثبت کرده‌اند.دوازده بار در شاهنامه ی فردوسی، در بعضی نسخه‌ها کنابد، در بعضی جنابد و گنابد یاد شده بطوریکه زیبد و گناباد را محل جنگ‌های توران و ایران دانسته‌اند. به گفتهٔ شاهنامه، «پیران ویسه» وزیر کاردان افراسیاب در گناباد به خاک سپرده شده و مدفن او هم‌اکنون در گناباد است.
از دیگر مواردی که می‌توان اشاره نمود، گذر ناصرخسرو از بخش کوهستانی کاخک و روستای کلات و کوهپایه‌های سلسله جبال قهستان که دارای درختان پسته کوهی فراوان بوده‌است و در سفرنامهٔ خود به آن اشاره نموده‌است.
در کتاب تاریخ حافظ ابرو، خراسان در سده‌های ۸ و ۹ هجری قمری به دوازده ولایت تقسیم گردیده‌است که گناباد، مرکز ولایت قهستان بوده‌است. سه رویداد تاریخی قبل از اسلام یعنی حادثه جنگ ۱۲ رخ و کشته شدن یزدگرد سوم و حرکت بهرام شاه در گناباد روی داده و در دوره اسلامی جنگ‌های مهم تاریخی علیه اسماعیلیان بنام جنگ ملاحده در قلعه‌های اسماعیلی گناباد و قاین روی داده‌است. . در شهر گناباد آب انبارهای عظیمی وجود داشته‌است که حداقل سه مورد آن‌ها در توسعهٔ شهری تخریب شده‌است. آب‌انبار مرکز گناباد (آب‌انبار حسینیه گناباد)در خیابان سعدی (شریعت سابق) تا سال ۱۳۶۳ فعال و مورد بهره‌برداری مردم بود. در زمستان آب برف و یخ را روانهٔ این آب انبار می‌کردند و در تابستان آب سرد و خنک می‌نوشیدند و به این آب انبار یخچال خانه هم می‌گفتند. گویا در تابستان‌های قدیم به مردم، یخ هم می‌فروخته‌اند.
?جغرافیا
شهر گناباد، در جنوب استان خراسان رضوی و در فلات براکوه قرار دارد. این شهر بر روی فلات هموار قرار داشته و با رشته کوه براکوه ۲۴ کیلومتر فاصله دارد. بلندترین قله براکوه کوه تیرمهی یا کوه زیبد نام دارد. شهر گناباد در اقلیم خشک و نیمه صحرایی حاشیه کویر قرار دارد. شهر گناباد در طول سال‌های اخیر، به صورت جدی با بحران خشک سالی مواجه بوده‌است.
شهر گناباد با بسیاری از روستاهای پیرامون خود همچون باغ آسیا، مِند، خیبری، دلویی، بهاباد و حتی شهر بیدخت و شوراب در هم تنیده شده‌است و این نواحی نیز تحت پوشش سازمان تاکسی رانی شهرداری گناباد قرار دارند. شهر گناباد در دشت و فلات سیاه کوه یا رشته کوه قهستان واقع شده‌است. رشته کوه قهستان در منطقه گناباد بیشتر به براکوه و سیاه کوه و کوه زیبد معروف است. قنات‌های گناباد همگی از دامنه براکوه ریشه می‌گیرد براکوه تمامی دهستان زیبد و بخش کاخک را در برمی گیرد که آب و هوای کوهستانی و سرد دارد و از دشت یا فلات گناباد سردتر است.
?صنایع
از مهمترین صنایع فعال شهرستان گناباد که سهم به سزایی در رشد صنعت و اشتغال جوانان این شهرستان ایفا نموده‌اند می‌توان به شرکت فرآورده‌های دیرگداز ایران(۱۳۶۴)، شرکت صنایع چینی تقدیس(۱۳۸۴) و شرکت تولیدی الیاف سیمرغ(۱۳۸۷) اشاره نمود. علاوه بر این‌ها وجود پتانسیل‌های بیشمار معدنی به گسترش کارخانجات متعدد سنگ و مصالح ساختمانی در شهرک صنعتی انجامیده و نیز به دلیل تعداد فراوان دامداری‌ها و مرغداری‌ها شاهد کارخانه‌های خوراک دام و طیور و نیز صنایع لبنی و غذایی در گناباد می‌باشیم.
?صنایع دستی
گوشه ای از تاریخ هر سرزمین بیان کننده هنر و استعداد مردم آن می‌باشد. مردمی که گویا واسطه ای برای انتقال تجربیات هنر گذشتگان خویش بوده‌اند. در کنار دیگر مردم شهرهای کشور ایران، مردم شهرستان گناباد از دیرباز به حرفه‌ها و مشاغل مختلفی مشغول بوده‌اند که برخی از این هنرها و مشاغل سنتی کماکان از رواج نسبی برخوردار و اکثر آن‌ها به دست فراموشی سپرده‌است.
در هر نقطه از روستای این شهرستان هنرهای مختلفی از جمله سبدبافی، سفالگری، قالی باقی،نمدبافی و صنایع دستی گوناگون به چشم می خورد.
?سوغات
مهمترین بازار گناباد که مسافران میتوانند در آن سوغات این شهرستان را ابتیاع کنند بازار یا بازارچه ی زعفران نامیده می شود که در مرکز شهر واقع شده است. در این بازار مهمترین فرآورده ی گیاهی شهرستان گناباد یعنی زعفران به فروش می رسد.
همچنین در این بازار فرآورده های دامی و لبنی همچون کشک، قره قروت، ماست محلی و خشکبار، زیره و زرشک به فروش می رسد.
?غذای محلی
آش لخشک،گندم پلو،انواع اشکنه،سفوف،توگی،آش جوپره از جمله غذاهای محلی شهرستان گناباد می باشند.
?جاذبه های دیدنی
?مسجد جامع گناباد
از بناهای ارزشمند دوره خوارزمشاهیان در خراسان مسجد جامع گناباد است که در کوی شرقی (قصبه) این شهر قرار دارد. مسجد جامع با نقشه‌ای دو ایوانی شامل سر در تزئینی، صحن یا میانسرا، ایوان شمالی و جنوبی، رواق و سه شبستان ستون‌دار است. ایوان اصلی یا ایوان قبله در سمت جنوبی صحن واقع شده که با چهار طاق گهواره عرضی و چهار قوس دارای تزئیناتی آجری شامل دو قطار پیچ، نوارهای اسلیمی و یک حاشیه کتیبه قرآنی به خط بنایی است که در پایان عبارت «تسع و ستمائه ۶۰۹ ه.ق» ذکر شده است.
کتیبه داخل ایوان نیز حاوی نام بانی خیر و سازنده مسجد است. همچنین در ایوان اصلی مسجد جامع محراب با نقوش هندسی گیاهی و کتیبه‌هایی به خط معلقی مشاهده می‌شود. در ضلع شرقی ایوان شرقی شبستانی است موسوم به قرآن که پوشش سقف آن بر روی چهار ستون قرار دارد.
?قنات قصبه
قنات قصبه گناباد به عنوان یکی از پدیده‌های شگفت‌انگیز دست ساخته انسان در طول تاریخ و نمادی از هم‌نوایی بشر با طبیعت توجه بسیاری از مورخان و پژوهشگران را به خود جلب کرده است. این قنات از میانه اراضی کوی شرقی گناباد از محلی معروف به «برج علی ضامن» در داخل رسوب‌های ریزدانه آغاز شده و از هفت کانال متصل به هم شکل‌گرفته است.
قطعه سفال‌های پراکنده در اطراف دهانه چاه‌ها حاکی از این است که رشته قصبه در واقع کانال اولیه اصلی قنات گناباد بوده که در زمان هخامنشیان حفر شده و در پی آن رشته‌های دیگری در مواقع خشک‌سالی ایجاد شده است.
?روستای ریاب
روستای ریاب در ۵ کیلومتری جنوب غربی گناباد واقع شده است. به لحاظ تاریخی قدمت آن به دوره قاجاریه و صفوی برمی‌گردد. این روستا دارای مجموعه‌ای از خانه‌های قدیمی بادگیردار، حوض‌خانه، قلعه، حمام، مسجد و آب‌انبار با معماری بسیار زیبا است و یکی از بافت‌های باقی مانده در شهرستان به شمار می‌رود که ارزش تاریخی خود را حفظ کرده است.
روستای ریاب هم‌اکنون به‌عنوان یکی از روستاهای هدف گردشگری در ایران مطرح است که تعدادی از آثار آن در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. از سوی دیگر مقبره ابومنصور ریابی از وزرای طغرل موسس دولت سلجوقیان در این روستا واقع است.
?امامزاده سلطان احمدابن موسی‌الکاظم
بنای آرامگاه امامزاده سلطان احمدابن موسی‌الکاظم (ع) در ۳۵ کیلومتری شرق گناباد نزدیک به روستای بیمرغ واقع است. بقعه با طرح و نقشه هشت ضلعی که گنبد بر فراز آن ایجاد شده در میان محوطه‌ای مشجر قرار گرفته است. بر پیرامون دیوار فضای داخلی بنا کتیبه‌ای قرآنی به چشم می‌خورد که به خط ثلث نگارش یافته است.
به‌درستی روشن نیست اولین بقعه در چه تاریخی برپا شده اما سنگ قبر موجود در فضای معماری بنا حاوی تاریخ ۱۰۵۳ ه.ق حاکی از آن است که در دوره صفویه و مقارن با این عصر بقعه‌ای در این مکان وجود داشته و مرحوم حاج حسنعلی بیک آن را مرمت کرده است.
?دارالشفای دولویی
دارالشفای دولویی از اماکن مذهبی روستای دلویی در شهرستان گناباد استان خراسان رضوی است. این محل تا پیش از سال ۱۱۸۶ (قمری) منزل مسکونی شخصی به نام حاج محمد بوده است. وی شش سال قبل از آن تاریخ از پشت اسب افتاده بود و یک دستش فلج شده بود. او در ۱۴ محرم ۱۱۸۶ (قمری) خوابی می‌بیند و از هیجان بیدار شده و متوجه می‌شود که دستش شفا یافته است. این شخص از آن به بعد به کربلایی فاضل مشهور می‌شود و خانه‌اش محلی برای روضه‌خوانی و زیارت می‌گردد.
اطلاعات سایر شهرستان های استان خراسان رضوی را در سامانه زمات می توانید مطالعه نمایید.
