شهر طَبَس (تبس)، نخستین شهر پهناور ایران است که بیشتر مورخان قدمت آن را به دوره هخامنشیان نسبت می‌دهند. البته با وجود مستندات که نشان از مربوط بودن آن به دوره پیش از اسلام و دوره ساسانی است (از زمان بازماندگان سامانیان تا دوره صفوی و ازبک ها این شهرستان مورد حمله و تاخ و تاز اقوام مختلف و طوایف گوناگون قرار گرفته است)، باستان‌شناسان تاکنون موفق به شناسایی هیچ اثری متعلق به این دوره در شهر طبس نشده‌اند.
?جغرافیا
طبس در شمال شرق استان یزد قرار دارد و اطراف آن را شهرستان‌های بردسکن و شاهرود از شمال، فردوس و بیرجند از شرق، استان کرمان از جنوب، و شهرستان‌های نایین، اردکان و بافق از غرب و جنوب غربی احاطه کرده‌اند. البته این شهر پیشتر جزئی از استان یزد بود که در سال ۱۳۹۱ به استان خراسان جنوبی ملحق شد. ارتفاع شهر طبس از سطح دریا حدود ۶۹۰ متر است.
این شهر در منطقه‌ای با آب و هوای بیابانی واقع شده است. در شرق شهر طبس رشته‌کوه بلندی به نام رشته کوه شتری قرار گرفته که ضلع شرقی چاله بزرگ طبس را تشکیل می‌دهد. معادن غنی ذغال سنگ این شهرستان حاکی از وجود جنگل‌های انبوه و دریاچه‌های بزرگ در گذشته‌های دور در این منطقه میباشد. این معادن، طبس را در ردیف یکی از غنی‌ترین مناطق کشور به لحاظ ثروت ملی قرار داده است.
?تاریخ
در واقع تبس از واژه تب به معنای گرما گرفته شده. تردیدی نیست که شهرستان طبس بسیار کهن و باستانی است چنانکه آثار غارنشینان زمانهای قدیم هنوز در دره های شهرستان باقی است و بسیاری از روستاها و اماکن طبس نام کهن و باستانی خود را حفظ کرده اند. طبس ، زمانی در آغاز جهانگیری ترکان سلجوقی مطیع سلطان سبز می شود و زمانی در اواخر دوره تیموریان و نیز دوره صفویه مورد حمله مکرر ازبکها قرار می گیرد. واگرچه در سال ۱۳۵۷ با زلزله ای ،گردسنگینی برتاریخ این دیار می نشیند اما طبس هنوز گلشنی است در دل کویر.
ناصر خسرو در سفر نامه خود درباره طبس (قرن پنجم هجری) چنین بیان نموده است :״طبس شهری انبوه (پر جمعیت) است اگر چه به روستا نماید و آب اندک باشد و زراعت کمتر کنند، خرماستانها باشد و بساتین (بوستانها) و چون از آنجا سوی شمال روند نیشابور به چهل فرسنگ باشد... و عظیم آسوده بودند مردم آنجا، چنانکه به شب در سرایها نبستندی و ستور (چهار پایان) در کویها باشد، با آنکه شهر را دیوار نباشد و هیچ زن را زهره (جرأت) نباشد که با مرد بیگانه سخن گوید و اگر گفتی هر دو را بکشتندی و همچنین دزد وخونی (قاتل) نبود..״
?صنایع دستی
مسگری یکی از صنایع دستی اصیل طبس است که درحال حاضر تحت تاثیر فرایند ماشینی شدن ، نسبت به گذشته کم رنگ تر شده است ، بطوریکه بازارمسگرهای سابق واقع درمیدان امام که روزگاری نوای چکشهای مسگری بر در و دیوار آن می پیچید اکنون جز انگشت شماری مسگر را نمی توان یافت .
قلم زنی روی مس از دیگر هنرهای رایج است که درآن نقش های متنوعی روی سینی های مسی یا قابهای پایه دار مس حک می گرددوتعداد هنرمندان این رشته درشهرستان به مراتب بیشتر از مسگری است.
حصیربافی ( بوریا بافی ) هنری است که با توجه به جغرافیای فردوس و وجود درختان نخل از گذشته رواج داشته وبومی ها با استفاده از برگ والیاف نخل خرما بخش قابل توجهی از نیاز های خود را تأمین می کنند . هرچند بسیاری از تولیدات حصیری با ورود تکنولوژی و ارائه محصولات ماشینی بازار خود را از دست داده اند اما مواردی از آن چون باد بزن ،جارو،حصیر ،ریسمان ، زنبیل وکلاه هنوز به مقاومت خود ادامه می دهند. لذا از منظر علاقمندان به اصالتها حائز اهمیت هستند.
از صنایع دستی دیگر مهم این شهرستان میتوان به بافت انواع قالی و قالیچه ،گیوه بافی ، گلیم بافی ، پلاس بافی ، رودوزی های سنتی ، آهنگری سنتی ، سفالگری و حوله بافی اشاره کرد.
ازمهمترین مناطق تولید صنایع دستی طبس ، شهر طبس و روستاهای کریت ، اسماعیل آباد ، دیهوک و دستگردان می باشد.
?غذای محلی
گندم پلو(بلغور) با بادمجان:این غذا از گندم یا جو کامل تهیه شده یعنی گندم همراه با سبوس،که بسیار مقوی و مفید میباشد.
اشکنه: یکی از غذاهای محلی طبس است که به صورت معمول با نان قرص طبسی میل می شود.
قروتی: غذایی ساده که با کشک ساییده شده درست میشود و گاهی اوقات همراه با بادمجان نیز میل میشود.
?جاذبه های دیدنی
?باغ گلشن
این باغ بزرگ به دستور سومین حاکم طبس یعنی امیرحسن خان ساخته شده و سرسبزی و تنوع بالای گونه‌های گیاهی در آن، نخستین چیزی است که شما را در بازدید از آن متعجب خواهد کرد! در اینجا انواع گیاهان زینتی و درختان نخل، چنار، کاج، پرتقال، انگور، نارنج و … را میتوان در کنار یکدیگر پیدا کرد. جاری بودن همیشگی آب در این باغ نیز با توجه به هوای گرم طبس، در نوع خود بسیار جالب است.
باغ گلشن تنها باغ ایرانی با طراحی چهارگوش است و بسیاری از مردم، از آن به عنوان یکی از زیباترین باغ‌های ایران یاد می‌کنند. این باغ در بلوار امام خمینی و نزدیکی میدان پلیکان واقع شده و به عنوان نماد شهر طبس نیز شناخته میشود.
?طاق شاه عباسی
یکی از دیدنی‌های تاریخی طبس، طاق شاه عباس با ۶۰ متر ارتفاع و یک متر عرض در نزدیکی روستای خرو است. این روستا حدود ۲۵ کیلومتر با شهرستان طبس فاصله دارد و برای بازدید از طاق شاه عباسی نیز باید از چشمه آب گرم مرتضی علی که در انتهای این مقاله به معرفی آن خواهیم پرداخت، عبور کنید؛ این یعنی در طول مسیر، دیدنی‌های جذابی در انتظار شما خواهد بود.
سد شاه عباسی، بزرگترین و قدیمی‌ترین سد قوسی جهان است که حدود ۷۰۰ سال پیش احداث شده و معماری خاص آن نشانگر توانایی بالای معماران ایرانی در ساخت این سازه عظیم بوده است. برخی از سد شاه عباسی به عنوان «نازک‌ترین سد جهان» نیز یاد می‌کنند. در گذشته از این سد برای کنترل آب ورودی به شهر استفاده می‌شده است.
?کاروانسرای خان
در جاده قدیمی طبس به یزد و پس از عبور از کاروانسرای کلمرود، روستایی به نام «رباط خان» میزبان کاروانسرای زیبای خان است. این عمارت چهارگوش و بسیار زیبا که از دیدنی‌ترین بناهای تاریخی طبس محسوب میشود، یکی از نمونه‌های زیبای معماری در زمان صفویه است. بی‌شک تماشای مجموعه بادگیر و گنبد شاه‌نشین از نزدیک برای علاقه‌مندان به معماری و تاریخ و آجرکاری‌هایی که برای تزئین قسمت شاه‌نشین در نظر گرفته شده است، خاطره‌ای متفاوت از سفر به طبس را برای شما رقم خواهد زد.
?قلعه طبس
در دوران حکومت اسماعیلیان و پیش از آنها، دژهای کوچک و بزرگ بسیاری در جای‌جای طبس ساخته شد که یکی از مشهورترین آنها با نام «قلعه طبس» شناخته میشود. این دژ محکم که طراحی منحصربه‌فردش نشانگر ساخته شدن آن طی دوران پیش از اسلام است، بر روی دامنه کوهی با شیب بسیار ملایم بنا شده و وسعت بسیاری در مقایسه با دژهای مشابه این منطقه دارد.
?کال جنی
«کال» در گویش محلی به معنی «دره» است و از آنجایی که مردم محلی معتقدند شب‌ها این دره محل رفت‌وآمد جن‌ها و ارواح است، به آن «کال جنی» می‌گویند.
این دره بزرگ و متفاوت که در ۳۵ کیلومتری شهر طبس و نزدیکی روستای ازمیغان واقع شده و همه‌ساله افراد بسیاری از داخل و خارج از کشور از آن بازدید می‌کنند، طی سالیان گذشته و در نتیجه فرسایش به وجود آمده و در برخی قسمت‌های آن، دیواره‌های سنگی دره تا حدی به یکدیگر نزدیک می‌شوند که آسمان را نمی‌توان مشاهده کرد. مورد جالب دیگر، وجود دخمه‌ها و تونل‌های متعدد در دیواره‌های دره است که به گفته کارشناسان، قدمت آنها به دوران زرتشتیان و ساسانیان می‌رسد.
?ارگ طبس
«ارگ طبس» یکی دیگر از شگفتی‌های عروس شهرهای کویری ایران است که قدمت آن به هزار سال می‌رسد و حتی بعد از زلزله ویرانگری که سال‌ها پیش رخ داد نیز هم‌چنان پابرجاست. هرچند، زلزله سال ۵۷ خسارت‌های جبران ناپذیری را به همراه داشت که از بین رفتن برخی قسمت‌های اصلی ارگ طبس از جمله آنها بود.
این بنای تاریخی که در برخی کتب تاریخی با نام‌هایی همچون «ارگ کهن» و «کهن دژ» نیز معرفی شده است، در خیابان واعظ طبسی واقع شده و همه‌روزه میزبان تاریخ‌دوستان از شهرهای مختلف ایران است.
?روستای نایبند
معمولا روستاهای پلکانی را در دامنه کوه‌ها باید جستجو کرد، اما روستای نایبند در دل کویر قرار گرفته و با معماری جذاب خود، شما را شگفت‌زده می‌کند. می‌پرسید چرا؟ چون درست کنار ریگ‌های داغ این بیابان، نخلستانی بزرگ و زیبا قرار گرفته تا یک پارادوکس جذاب در مقابل چشمان شما شکل گیرد.
گفتنی‌ست روستای نایبند چیزی در حدود ۲۲۵ کیلومتر با شهرستان طبس فاصله دارد.
?پناهگاه حیات وحش نایبندان
این پناهگاه ۱ میلیون ۴۰۰ هزار هکتاری، محلی امن برای بسیاری از حیوانات از جمله یوزپلنگ است و در کنار گونه‌های مختلف جانوری مثل گربه شنی، شاه‌روباه (نایاب‌ترین نوع روباه در ایران) و جبیر (نوعی غزال کوچک)، بیش از ۱۷۷ گونه گیاهی را هم میتوان در آن پیدا کرد.
اطلاعات سایر شهرستان های استان خراسان جنوبی را در سامانه زمات می توانید مطالعه نمایید.
