شهر فردوس علی‌رغم پستی‌ها و بلندی‌های زیاد در طول تاریخ همواره دارای حیات و سرزندگی بوده است. قدمت زیاد فردوس (تون باستانی) باعث شده تا آثار متنوع تاریخی داشته باشد که حتی توجه جهان را به سمت خود جلب کرده است.
شهر فردوس مرکز شهرستان فردوس در استان خراسان جنوبی است. فردوس تا سال ۱۳۰۸ هجری شمسی با نام «تون» شناخته می‌شد. در تاریخچه این شهر چند زمین‌لرزه مخرب ثبت شده است که آخرین آن‌ها، زمین‌لرزه فردوس به بزرگی ۶٫۴ ریشتر در تاریخ ۱۰ شهریور ۱۳۴۷ بود که شهر فردوس و اطراف آن را تا حد زیادی ویران کرد.
?جغرافیا
شهر فردوس مرکز شهرستان فردوس، واقع در شمال غرب استان خراسان جنوبی، در ۵۸ درجه و ۱۰دقیقه طول و ۳۴ درجه عرض جغرافیایی و ارتفاع ۱۲۷۵ متر از سطح دریا در فاصله ۲۰۰ کیلومتری بیرجند قرار دارد.
این شهرستان از شمال با بجستان، از جنوب و شرق به شهرستان سرایان و از غرب با شهرستان بشرویه همسایه می باشد.
این شهرستان با توجه به موقعیت جغرافیایی و عدم وجود توده‌های مرطوب و کوهستان‌های مناسب و به علت مجاورت با دو کویر مرکزی و نمک دارای آب و هوای صحرایی، خشک و کم‌باران می‌باشد.
?تاریخ
بر اساس بررسی های صورت گرفته سابقه تاریخی این شهرستان به هزاره پنجم پیش از میلاد باز می گردد. شهر تاریخی تون از جمله شهرهای دوره اسلامی در قهستان محسوب می شده که از بافت شهری منسجم برخوردار و دارای کهندژ، شارستان، حصار و بارو بوده است. مساجد جامع و کوشک از جمله قدیمی ترین آثار شهر تون هستند. مسجد کوشک با داشتن طاق های گهواره ای عظیم و نیم ستون هایی که به زیر دیوارهای مرمت شده سال های بعد رفته، با مساجد صدر اسلام مانند تاریخانه دامغان قابل مقایسه است. این بنای خشتی در خود کتیبه ای به سال ۵۵۴ ه.ق را جای داده که قدیمی ترین کتیبه تاریخی باقیمانده در شهر تاریخی تون است. اولین کتاب تاریخی که در آن نام تون آمده ( اشکال العالم ) جیهانی است که متعلق به سده چهارم هجری است و تون را از جمله شهر های واقع در ولایت قهستان ذکر می کند. آنچه مسلم است، تون از همان اوایل اسلام از شهرهای مهم منطقه بوده و جایگاه اقتصادی و اجتماعی خاصی داشته است. این شهر در سال ۱۳۰۸ خورشیدی با تصویب هیأت دولت وقت از تون به فردوس تغییر نام داد. منطقه نمونه گردشگری باغستان و آبگرم معدنی از مهمترین مکان های تفریحی این شهرستان به شمار می آید.
شهر تاریخی تون ( فردوس) در زلزله سال ۱۳۴۷ خورشیدی به شدت آسیب دید ولی خوشبختانه برخی از آثار این شهر تاریخی مانند مسجد جامع فردوس، مسجد کوشک، مدرسه علیا، حمام خیروز، حمام جهانیار و ... به جای مانده است.
?صنایع دستی
بافت انواع قالی و قالیچه ، گلیم بافی ، سبد بافی، سفالگري ، زيلو بافي، خراطي سنتي، آهنگري سنتي، مسگري، احرام بافي، نمدمالي و کلاه مالی ، سیاه چادر بافی ، انواع رودوزيهاي سنتي ، صنایع دستی سنگی و اسپند بافی از مهمترین صنایع دستی این منطقه می باشد.
عمده ترين مراکز توليد صنايع دستي این شهرستان عبارتند از : فردوس، بيدسکان، مهويد، خانيک، امرودکان، برون، انارستانك، باغستان عليا، سرند، گستج ، فتح آباد، مهران كوشك، زهر، افغو ، فریدونی ، ترشیزوک ، ابراهیم آباد ، کجه و چاه نو ، طاهرآباد ، خانکوک و حسین آباد
?سوغات
این شهرستان به دلیل موقعیت آب و هوایی و محیط جغرافیایی بیشتر درخت انار دارد و عمده ترین سوغات آن انار است به طوری که انار فردوس در کل کشور مشهور بوده و همچنین به خارج از کشور صادر می گردد.
اما دیگر محصولات این شهرستان که مردم به عنوان سوغات این منطقه دارند عبارتند از زرشک، زعفران، پسته و در روستاها علاوه براینها کشک، بادام، کشمش، طایفی، جوز قنداز جمله مواردی می باشد که اهالی از انها به عنوان سوغاتی یاد می کنند.
?غذای محلی
حسن لکی: از غذاهای سنتی فردوس است . با روغن زرد تهیه می شود. به پیاز داغ، آرد اضافه کرده و تف می دهند سپس آب به همراه شیره انگور و مغز گردوی کوبیده شده به آن اضافه می کنند. این غذا را بیشترکارگران و کشاورزان در فصل زمستان استفاده می کنند.
آش جوش پره: حبوبات و سبزی های دلخواه را پخته و بعداز کوبیدن با پیاز رنده شده، شاه دانه تف داده، گردوی کوبیده و قورمه مخلوط می کنند. بعد خمیر آماده را روی یک سطح صاف نازک کرده و به صورت چهارگوش می برندسپس مواد را وسط خمیرهای بریده شده گذاشته و به شکل بقچه می پیچند. قالب های آماده شده را دااخل آب جوش می گذارند و به مدت یک ساعت دم می کنند. برای تزئین از رب انار و نعناع داغ استفاده می کنند. در چهارشنبه اول سال برای نهار یا شام از این آش استفاده می کنند.
?جاذبه های دیدنی
? سنگ سوراخ
سنگ سوراخ، اثری طبیعی به‌صورت حفره‌ای بزرگ در بالای کوهی به همین نام است که در فاصله ۳۵ کیلومتری غرب شهر فردوس قرار دارد. این حفره بزرگ به دلیل فرسایش‌های آبی در سنگ‌های آهکی به‌وجود آمده و قطری حدود ۲۰ متر دارد.
? کوه قلعه فردوس
کوه قلعه فردوس، محل یکی از دژهای مهم اسماعیلیه بوده است که در ۵ کیلومتری جنوب شهر فردوس قرار دارد. شیب تند و دسترسی دشوار این کوه، آن را مکانی مناسب برای ساخت دژ نظامی تبدیل کرده بود. تنها راه رسیدن به این قلعه، تنگه جنوب غربی کوه است که شیب کمتری دارد. جالب است بدانید که این قلعه نیز مانند سایر قلعه‌های اسماعیلیان از سه طرف به دره منتهی می‌شود. قلعه در شش سطح و به‌صورت پلکانی روی نوک کوه ساخته شده است. ساختمان چهار ایوانی موجود در شاه‌نشین قلعه و فضاهای مسکونی آن از زیباترین بخش‌های این قلعه است.
ارتفاع برج های قلعه به حدود پنج متر می‌رسد که با خرده سنگ و ملات گچ ساخته شده است. در قسمت‌های پایین‌تر قلعه آثاری از حوض‌های آب دیده می‌شود که در صخره‌ها کنده شده است و امکان ذخیره آب باران و برف را ممکن می‌کند.
? کویر پلوند
کویر پلوند در ۴۰ کیلومتری غرب فردوس و در نزدیکی روستای پلوند قرار گرفته‌است. وجود تپه ماهورهای ماسه‌ای، کفه‌های نمکی و نواحی کویری در کنار نواحی کوهستانی، از جاذبه‌های دیدنی این منطقه است.
همچنین از جمله جاذبه‌های طبیعی منحصر به فرد این ناحیه، تپه‌های ماسه‌ای به شکل دم یوزپلنگ است که با عنوان اثر طبیعی دم یوز شناخته می‌شود.
? قنات بلده فردوس
قنات بلده فردوس، یک رشته قنات با قدمت تاریخی مربوط به دوره‌ی ساسانی است که هنوز هم بخش‌های زیادی از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می‌کند. ناصر خسرو در سفرنامه‌ی خود آن را به کیخسرو پادشاه ساسانی نسبت می‌دهد. خروجی این قنات در نزدیکی روستای باغستان علیا قرار دارد. در چهلمین اجلاس میراث جهانی یونسکو در خرداد سال ۱۳۹۵ که در استانبول برگزار شد، یازده قنات ایرانی به‌عنوان بیستمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی قرار گرفت. یازده قناتی که ثبت جهانی شده‌اند، هرکدام به لحاظ قدمت، نوع معماری، عمق، طول و مشخصاتی از این دست، منحصر به فرد و بی‌نظیر هستند.
یکی از این قنات‌ها، قنات بلده فردوس است که بخش‌های عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می‌کند و از لحاظ تعداد قنات‌های متصل به آن در بین سایر قنات‌های ثبت شده رکورد دار است. قنات بلده فردوس دارای ۱۵ قنات، دو چشمه و مقداری آب‌های سرگردان است که در گذر زمان تعدادی از آن‌ها خشک شده است.
? قلعه‌ی حسن‌آباد (قلعه دختر)
قلعه‌ی حسن‌آباد (قلعه دختر) فردوس آثار به‌جای مانده از یکی از قلعه‌های اسماعیلیان است که مربوط به قرن‌های ششم و هفتم هجری قمری می‌شود. این اثر تاریخی، در ۸ کیلومتری شمال غرب فردوس و ۲ کیلومتری روستای متروکه حسن‌آباد قرار دارد. نکته قابل توجه درباره این قله این است که یک تونلی آجری دارد که به کوه قلعه متصل می‌شود. این راه زیرزمینی این دو قلعه را به وسیله یک راه زیرزمینی دیگر که در حال حاضر تخریب شده است، به وسط شهر تاریخی تون متصل می‌کند.
این تونل زیرزمینی پس از زمین‌لرزه‌ی سال ۱۳۴۷ کشف شد و در آن اجساد بسیاری از مردگان قرار داشت که در کنار هم در داخل تونل چیده شده بودند و کفن‌هایی با آثار اسلامی و آیات قرآن داشتند.
? حمام خیروز یا همان موزره مردم‌شناسی فردوس
حمام خیروز یا همان موزره مردم‌شناسی فردوس، بنایی تاریخی است مربوط به دوره صفوی که پس از مرمت و بازسازی به‌عنوان موزه‌ی مردم‌شناسی فردوس مورد استفاده قرار گرفته است. این حمام در دوره پهلوی به‌خصوص در فضای سربینه دارای بناهای اضافه‌تری شد.
موزه مردم‌شناسی فردوس شامل دو بخش آداب و رسوم حمام در منطقه و مشاغل قدیم فردوس است. بنای حمام داخل زمین قرار گرفته است که آن را در مقابل زلزله مقاوم می‌کند.
? مجموعه تاریخی کوشک
مجموعه تاریخی کوشک، شامل یک مسجد، حمام و آب‌انبار است و در شرق شهر تون(فردوس) و نزدیک به دروازه قاین قرار دارد. مسجد کوشک، قدیمی‌ترین مسجد در استان خراسان جنوبی به حساب می‌آید. بر اساس شواهد معماری موجود و فرم مسجد، بنای اولیه مسجد به اوایل اسلام تعلق دراد. در جلوی ایوان ورودی مسجد کوشک و در داخل زمین، حمامی با همین نام وجود دارد. سابقه تاریخی این حمام به‌طور دقیق مشخص نیست. در این باره دو احتمال وجود دارد اول این‌که هم‌زمان با مسجد کوشک و در دوران تیموریان ساخته شده باشد. دومین عقیده برای این باور است که با توجه به فرم‌های معماری، بنا در دوره‌ی صفویه ساخته شده باشد.
بنای حمام داخل زمین قرار گرفته است که در مقابل زلزله آن را مقاوم می‌کند. تامین نور حمام از طریق روزنه‌هایی روی زمین صورت گرفته است. فضاهای این حمام شامل ورودی، راهروی پیچ در پیچ، بینه، سربینه، میان در، گرمخانه، خزینه، گلخن و هیزم دان است. در کف این حمام کانال های کوچکی وجود دارد که دود ناشی از گرم کردن آب حمام از آن عبور کرده و باعث گرم شدن فضای حمام می‌شد. نکته جالب درباره این حمام که آن را خاص می‌کند، وجود دو بخش جداگانه مردانه و زنانه است که امکان استفاده هم‌زمان را ممکن می‌کرد. دسترسی به آن ها از دو سر در جداگانه در بخش‌های شمال‌غربی و جنوب‌غربی ممکن بوده است.
اطلاعات سایر شهرستان های استان خراسان جنوبی را در سامانه زمات می توانید مطالعه نمایید.
