لباس (که ایرانی ها به آن پوشاک ، تن پوش و جامه* هم می گویند ) عبارت است از هرآنچه که بر روی بدن پوشیده می شود. لباس و پوشاک معمولا از پوست حیوانات یا سایر ورقه های نازک ( در دوران های باستان و ادوار مختلف تاریخ ) و یا از پارچه یا منسوجات مختلف طبیعی و مصنوعی (در عصر حاضر) ساخته می شود. پوشیدن لباس از ویژگی های مخصوص انسان و همه جوامع بشری و فرهنگ ها است. میزان و نوع لباس پوشیده شده به جنسیت ، نوع بدن ، ملاحظات اجتماعی و جغرافیایی بستگی دارد.
?جامه از کلمه پهلوی یامک و جامک است. ریشه کلمه در اوستایی بمعنی بام خانه و سقف و چتر هم می آید و در هندی باستان یم یا چردیش و غیره (بام ، حمایت ) است.
هدف از لباس پوشیدن چیست؟
لباس و پوشاک به منظور برآورده کردن اهداف زیر است:
1- محافظت
پوشاک همانگونه که از نامش پیداست می تواند به عنوان پوشش و محافظ در برابر عناصر مختلف ، سطوح ناهموار، گیاهان ایجاد کننده بثورات پوستی ، گزش حشرات ، تیغه ها و خارها با ایجاد مانعی بین پوست و محیط محافظت کند. لباس ها می توانند در برابر سرما یا گرما عایق شوند و می توانند مانعی بهداشتی ایجاد کنند و مواد عفونی و سمی را از بدن دور نگه دارند. همچنین از بدن در برابر پرتوهای زیان بار خورشید مثل اشعه ماورا بنفش محافظت می کند. لباس جنبه های فصلی و منطقه ای دارد به طوری که الیاف نازک و لایه های کمتری از لباس معمولاً در مناطق گرمتر و فصول گرم سال نسبت به مناطق سردتر پوشیده می شود.
2- زیبایی، شیک پوشی و مُد
پوشیدن لباس در زمان رفاه اجتماعی و صلح و ترقی جوامع، می تواند به منظور اهداف زیبایی و شیک بودن هم باشد. علاوه بر موارد فوق، بشر راه حل های برای کنار آمدن با خطرات زیست محیطی یا سایر خطرات احتمالی را هم ابداع کرده است: مانند لباس فضایی ، لباس ورزشکاران ، لباس زره پوش ، لباس غواصی ، لباس شنا ، لباس مخصوص زنبوردارن ، لباس مخصوص موتور سیکلت سوارن و مسابقات مختلف.
3- هنجار اجتماعی و قانون
پوشیدن لباس یک هنجار اجتماعی است و در بیشتر مناطق جهان ، نپوشیدن لباس در ملا عام به منظور نمایان شدن بعضی از قسمت های بدن، ممکن است شرم آور و یا حتی جُرم تلقی شود.
4- کارکردهای اجتماعی و فرهنگی پوشاک
لباس و پوشاک مجموعه ای از کارکردهای اجتماعی و فرهنگی مانند تمایزهای فردی ، شغلی و جنسیتی و موقعیت اجتماعی را انجام می دهد. در بسیاری از جوامع ، هنجارهای مربوط به لباس استانداردهای حیا ، دین ، جنسیت و موقعیت اجتماعی را منعکس می کنند . لباس ممکن است به عنوان زینت و زیبایی و یا بیانگر سلیقه یا سبک شخصی و یا تفاخر ملی و فرهنگی نیز عمل کند.
اولین بار چه کسانی و کجا لباس پوشیدند؟
?برای دانشمندان و نظریه پردازان هنوز کاملا روشن نیست که ابتدا کدام مردم لباس پوشیدن را شروع کردند. آنان تخمین میزنند که شروع لباس پوشیدن از 40 هزار سال پیش تا 3 میلیون سال پیش بوده است.
?به گفته باستان شناسان و مردم شناسان ، اولین لباس ها احتمالاً از جنس خز ، چرم و یا حتی برگ یا چمن بوده باشد که دور بدن را با آن می پوشاندند. البته اینها همگی استنباط است، زیرا مواد لباس در مقایسه با مصنوعات سنگی ، استخوانی ، پوسته ای و فلزی به سرعت خراب می شوند. باستان شناسان سال 1988 در روسیه نزدیکی “Kostenki“ بقایایی از سوزن دوخت لباس، ساخته شده از استخوان و عاج را با قدمت حدود 30 هزار سال شناسایی کرده اند. همچنین در یک غار باستانی واقع در جمهوری گرجستان آثاری از لباس کتان را با قدمت 34000 سال قبل از میلاد پیدا کرده اند.
?انسان شناسان در انستیتوی انسان شناسی تکاملی ماکس پلانک، از شاخص شپش بدن استفاده کردند، شپش بدن شاخصی برای پوشیدن لباس است ، زیرا شپش برای زنده ماندن به پشم و مو احتاج دارد و بدن انسان برعکس اکثر حیوانات بسیار کم مو است، بنابراین شپش به لباس انسان احتیاج دارد، این تحقیقات نشان می دهد لباس از 17000 سال پیش ایجاد شده است. تحقیقات آنها نشان می دهد که لباس ممکن است با مهاجرت انسان های هوشمند به سمت شمال (ممکن است این مهاجرت از 50،000 تا 100،000 سال پیش آغاز شده باشد) و دور شدن از آب و هوای گرم آفریقا اختراع شده باشد. با این حال ، گروه دوم محققان با استفاده از روش های مشابه ژنتیکی تخمین می زنند که لباس در حدود 540 هزار سال پیش ایجاد شده است.
لباس و جنس آن
?لباس از مواد بسیار متنوعی ساخته شده است ، از چرم و خز گرفته تا پارچه های بافته تا الیاف طبیعی و مصنوعی ، به صورت های مختلف و در فرم های ساده ، ارزان ، گران و مجلل. از پوست و خز حیوانات بیشتر در دوره های ماقبل تاریخ استفاده می شد اما هنوز هم طراحان از آن استفاده می کنند و جزء کالاهای گران قیمت است. اگر چه بسیار کمتر از گذشته از خز و پوست حیوانات استفاده می شود ، اما باز هم از نظر کمپین های حقوق حیوانات و آزادی حیوانات، بی رحمی و کاری ظالمانه تلقی می شود.
?در برخی از فرهنگ ها ، مانند مردمان نواحی سردسیر کره زمین به ویژه نواحی قطبی یا نزدیک به قطب، به طور سنتی لباس خود را کاملا از پوست آماده و تزئین می کنند. فرهنگهای دیگر چرم و پوست را با پارچه تکمیل یا جایگزین می کنند و لباس و پوشاک را از الیاف مختلف حیوانی و گیاهی از جمله پشم ، پارچه ، پنبه ، ابریشم و… می بافند یا می دوزند. در دوران های قدیم ساخت پارچه با دست یک فرآیند خسته کننده، زمان گیر و انرژی بر به حساب می آمد که شامل ساخت الیاف ، ریسندگی و بافندگی بود.
?فرهنگ های مختلف شیوه های مختلف ایجاد لباس از پارچه را به وجود آورده اند. از متداول ترین این شیوه ها اندازه گیری ، برش و دوخت پارچه با دست یا با چرخ خیاطی است . در این روش اندازه و سایز هر فرد توسط خیاط اندازه گیری می شود و سپس برای او لباس مناسب دوخته می شود. به دلیل گرانی پارچه ، می توان از بقایای پارچه برای تهیه کلاه های چند تکه ، جلیقه و دامن استفاده مجدد کرد. اما در خیاطی صنعتی بقایای پارچه بیشتر است و گاهی هدر می رود و گاهی این باقی ملنده ها را به عنوان زباله به فروش می رسانند. همچنین ممکن است از آنها برای تهیه لحاف و تشک استفاده کنند.
پوشاک و موقعیت اجتماعی
?در بعضی از جوامع ، ممکن است از لباس برای نشان دادن درجه یا مقام استفاده شود . به عنوان مثال ، در روم باستان ، تنها سناتورها می توانستند لباس هایی را که با رنگ بنفش تیره رنگ شده است ، بپوشند. در چین ، قبل از تأسیس جمهوری ، فقط امپراطور می توانست زرد بپوشد.
?تاریخ نمونه های بسیاری از قوانین اینگونه ارائه می کند که به موجب آن، گروه های خاص، پوشش های خاصی نیز داشتند. در جوامع مدرن امروزی، در عوض موقعیت اجتماعی با خرید کالاهای نادر یا لوکس و گران قیمت نشان داده می شود که فقط افراد دارای ثروت یا موقعیت بالا از عهده هزینه های آنها برمی آیند.همچنین در هر جامعه پزشکان، پرستاران، مکانیکان، روحانیان و … لباس و پوشش مخصوص خود را دارند.
لباس و پوشاک به عنوان میراث فرهنگی
?لباس و پوشاک فرهنگی و قومی از شیرین ترین و پر بحث ترین موضوعات در فرهنگ هر قوم و ملتی است. انسان ها ممکن است در موارد خاص یا در نقشها یا مشاغل خاصی لباس قومی یا ملی خود را بپوشند . به عنوان مثال ، بیشتر مردان و زنان کره ای لباس های سبک غربی را برای پوشیدن روزانه به کار گرفته اند ، اما همچنان در مناسبت های خاص مانند عروسی و تعطیلات فرهنگی از لباس های سنتی خود استفاده می کنند.
?همینطور مردمان چین، ژاپن، هند، عرب ، اسکاتلندی و … هرکدام لباس ملی و فرهنگی خاص خود را دارند. در ایران نیز لباس های فرهنگی و قومی فراوانی داریم مانند لباس مردم لُر و بختیاری، لباس مردم خطه شمال و گیلان، لباس مردم سیستان و بلوچستان و همچنین لباس کُردی که خود دارای روز جهانی است ( 10 مارس روز جهانی لباس کُردی).
لباس و تمایز جنسیتی
?معمولا اکثر فرهنگ ها دارای تمایز جنسیتی در لباس پوشیدن هستند. در هر فرهنگی تمایز جنسیتی لباس مناسب با چهار چوب ها، قوانین، دین و عرف آن فرهنگ است. تفاوت لباس برای هر جنس در سبک لباس ، رنگ لباس ، پارچه و انواع آنهاست.
?در بیشتر جوامع، دامن ، لباس و کفش پاشنه بلند معمولاً به عنوان لباس زنانه دیده می شود ، در حالی که کراوات معمولاً به عنوان لباس مردانه دیده می شود. شلوار زمانی فقط به عنوان لباس مردانه دیده می شد ، اما امروزه هر دو جنس می توانند آن را بپوشند. لباس های مردانه غالباً کاربردی ترند (یعنی در شرایط مختلفی می توانند به خوبی عمل کنند) ، اما لباس خانم ها دارای تنوع بسیار زیادی است. پوشیدن لباسی که مردانه تصور می شود به طور کلی برای خانم ها معمول است ، در حالی که عکس این امر غیرمعمول است.
?در بعضی از فرهنگ ها ، قوانین مربوط به پوشش توسط قوانین دینی آنها تنظیم می شود. اسلام زنان را ملزم به پوشیدن لباسهای باحجاب می کند. زنان معمولاً بیشتر ملزم به پوشاندن بدن خود نسبت به مردان هستند. در بعضی فرهنگ ها مردان در مراسم خاص دامن مردانه می پوشند، این لباس ها در زمان های گذشته اغلب توسط مردان به عنوان لباس عادی روزمره پوشیده می شد.
لباس های تک جنس
گاهی لباس به گونه ای طراحی شده که برای هر دو جنس مناسب باشد. لباس های تک جنس ، مانند تی شرت ها ، اسلش ها، بعضی از برندهای اسپورت و … اکثر سبک های لباس تک جنسیتی از لباس های مردانه شروع شده است ، اما برخی در اصل توسط زنان پوشیده می شدند.
لباس و مُد
?مد مفهومی است که از منظر زیبایی شناختی، بیانگر نوعی محبوبیت در یک زمان و مکان خاص و در یک زمینه خاص است ، به ویژه در لباس ، کفش ، دکوراسیون منزل ، لوازم جانبی ، آرایش ، مدل مو و تناسب اندام. مد همواره مورد حمایت صنعت بوده است که به طور سنتی با فصل مد و مجموعه ها گره خورده است.
?اگرچه تاریخ مُد بحث خیلی طولانی را می طلبد اما پاریس در سالهای 1900 تا 1940 روند مد را برای اروپا و آمریکای شمالی تعیین کرد. اینک در قرن بیست و یکم طیف متنوعی از سبک ها در مد وجود دارد که از نظر جغرافیایی ، شرایط اقتصادی و از مدل های گران قیمت و لاکچری تا لباس های سنتی تا ارزان فروشی های محلی و مقرون به صرفه متفاوت است. طراحان در نمایشگاه های مد می توانند طرح های نو و غالباً عجیب و غریب را به نمایش بگذارند.
?وظیفه اصلی پوشاک حفاظت از بدن انسان در برابر خطرات احتمالی محیط اطراف است، اما امروزه به پوشاک از منظر مد و شیک پوشی توجه زیادی می شود.
